Rexneya Helbestê-Xemzêm

XEMZÊM

Helbest

A.BEDİR


PEYVÊN SEREKE

HİBİR, HİBİRDANK, HESP, ŞÎR, XEM, XALÎ, EW ŞEV, KON, HÎVA DEVDAS, REMİL, ZİN, XWÎN, ŞÎN, ÇEVÊN ESMÎN

Taybetiyên helbestê yên wê ji beşên hunerên dî cê  dike (çîrok, roman û şano û hwd)   hin hewceyîyan derdixe pêşberê mirov. Raymond Queneau di pirtûka xwe ya bi navê "Banandinên teşeyê" (Exercises de Style) de  mînakên  “çawa mirov dikare çirokeke ji rêzê  bi not û neh teşeyê binivîse” dide. Vegotina her helbestê xwedîyê teşeyekê û gelek teybetmendîyan e. Helbest afirandina zimanekî teybet e. Helbestkar di zimanê heyî di gramera heyî de zimanekî dî diafirîne, estetîktir dike, reng û rû, ritim û herikbarîyê didîyê, peyvan bi xeml û xemildar dike, bideng dike û hevokên ji zimanê rojanê cêtir, balkêştir û nîgaşên parzinandî û hatî guvaştin saz dike û rihekî dide peyvan.
Tristan Tzara  li Zûrîhê  heştê sibata sala hezar û nehsed û şazdehan gava  korfelaqkî rûpeleke ansîklopedîyekê vedike peyva “Dada” dibine. Sala 1910 an êdî Tzara hûnermendekî navdar e. Ciwanên weke  Breton, Saupault û Aragon li dora wî kom dibin. Paşê hin ji vê tevgera Dadaîzmê vediqetin û li pey nîgaşên xewnên ji heyata darîçav dûrketî dikevin.

Di vê pirtûkê  avahîya helbestan li ser jêrzemîna peyvên ferhenga gûnd hatîye avakirin û bi nîgaşên bi zimanê helbestê hatî kemilandin û xemilandin bi hin cûreyên helbestê  derketine rûpelên kitêbê. Keda tê de xwe dide xwîyayî.
Ji hela helbestê ve em dikarin vê kitêbê jî  danin rex kitêbên Osman Mehmet, Lal Laleş, Roşeng Rojbir, Kawa Nemir, Rênas jîyan, Berken Bereh, Serhat Hemdem, Omer Dilsoz, Mem Bawer û gelek navên dî…

ERÊNÎYÊN VÊ KİTÊBÊ

1-
Ji hela ferhenga jîyana gundan, ferhenga dengbêjî û çîrokên peyvan ve kitêbeke dewlemend e. Di helbestan de hin hemanên dengbêjîyê, qalib û ritîmên dengbêjîyê û şopên teşeyên gramera dengbêjîyê darîçav dibin. Helbesta li rûpela 98 an bi formata dengbêjîyê mînakeke baş dihewîne.
2-
Ji alîyê teybetîyên helbestî, rêzik û rêçikên helbestê ve kitêbeke baş e.

3-
Hin ravekirinên orjînal, balkêş û baş hene di naveroka helbestan de.
4-
Teşeyên helbestê, lirik, pastoral, dramatik û didaktik di helbestên vê kitêbê de hene.(şopên dadaist û surrealîst jî )
5--
Helbesta min gelekî ecibandî:

Laçika diya min, kon e, li ser min vegirtîye.
Çevê wê xemzema li hêsîya dile min.
Ez û tu, em, kulîlkê wê zomê, nalen li bin simên kihêlan
kevirê li ber çeman, li ber dilovanîya avê…
Kê digo kêr bere deste xayê xwe jênakin-33

6-
di gelek ravekirinan de raveyên balkêş hene.

Dêlegura li benda keriyan-73
xişrê stûyê seyê li pey pezê beranan-73

Li ser pişta keça zoma zer-14
Ji zozanê wargezerê, bêhna piltanê, ji şîrê koçeran dihat.-73
(pêçiyên di bin kevirê dîwarê xemê de şikestî)-77

NERÊNÎYÊN KİTÊBÊ

1-
peyvên sereke di hemû helbestan de hengî gelekî  tên barekirin mirov ji wan aciz dibe. Mînak. Ew şev,
2-
Di vê pirtûkê de hemû xalbend zêde-zêde hatine bikaranîn. Min di heyata xwe de, heya îro helbestên evqasî xal û bend tê de nedîtibûn.
Mînak:

Digo, qîzê destgirtî, xwe diavêtine wê golê.-67

Dem û  ravekên rengdêr yên bi ravekên zincîrîn tev bi bêhnokan hatîya birin. Hevokên bê xalbend gelekî kêm in. Bikaranîna xalbendan a di helbestê de mijareke tercîhkirinê ye. Di vê kitêbê de zimanê kurmancî li hin deveran bi wergera zimanê tirkî hatiye afirandin. Bi vê rêya bikaranîna xalbendan, pirsgrêkên gramerîk hatine baypaskirin.
Mînak:
Ew sal, konekî me hebû-17

wê, ew şev, kêr xiste berdêla xwînê.-44

ew şev, mal barkiribûn.-51

Şêx, ew şev, kezîyên Zînê hûna-27

Mînakên weke van mînakan di kitêbê de gelek hene.
“ew sal” weke “o yıl” a  zimanê tirkî hatîye şixulandin. Eger mirov bi tirkî bifikire hevok şaş naxwîyê.
Ew sal, konekî me hebû-17
o yıl, bir çadırımız vardı.
Lê em dizanin di kurdî de tewang heye û hewce ye “ew sal” tewandî be.
Wê salê konekî me hebû-17
Dibê helbestvan bi vê tercîhê xwestibe wateyeke bêwateyî bide hevokê û derûnîyeke nû darîçav bike. Helbestvan ji bîr dike: Helbest  tenê ne xwîyang e û ne dîmen e. Helbest deng e. Mirov bi deng dixwîne.Wê gavê jî  çewtîyên gramerîk û rastnivîsê daxwaza helbestvan a zimanekî teybet,  zimanekî çewt derdixê holê.
3-
Ji hela rêzikên  rêzimên û rastnivîsê û ji gelek alîyan  dî ve çewtîyên nayên daqurtandin û tolerekirin hene.
Bikaranîna daçekan: Deverên daçek hewce nehatîne bikaranîn an daçeka li pêş kêm e an jî paşdaçek kêm in. (Di devoka Serhedê de ji bilî dengbêjîyê di zimanê rojane de ev rewş  gelekî belavbûyî ye.)
Mînak:
xistibû di nav kevirên xanê-55
xwe ber bi deng girtibû.-55

Em ketine çile…36
Stranê de denge xemê dikete erban-43

Daçekên çewt hatine bikaranîn

Mem di hespê de ket-28

Xencera Lİ ber Cembelî DE kişand;-56

ÇEV; Lİ ÇEVAN NEDİDÎT.-85 (göz gözü görmüyordu)

Daçekên ne hewce yên wateyê vediguhezin û bêwate dikin hatine bikaranîn

Siha du tirban kete Lİ SER rûyê erde-28

Xençer hate li ser germa xwînê-41

Kete li ser xencerê-42

Hin hevokên ji alîyê rêzimên ve  gengêşîyan  dihewînin:

mîtanî hespekî erd pêkol dikir-11

li dile hespê hat-18

KÊJAN çivîkê helûn şelandibû?-18
Govendeke Cizîrî pêgirt-27

Mem xema Zîn xwar-27

li benda wijdanê merivên spî bûn-86 (li hin deran sipî li hin deran spî-beyaz adam)

4- Di tewangan de pirsgrêk hene.

di şevên zozan de stêrkên asîmanan-17

gul bi sîha kelem birîndar bû-28
Ew û jinik ketin xew;-41

Xaliya erd hate zimên, esman hate ziman, pepûk, bi xwîn hate ziman!-94
(div ê hevokê de zeman li dereke hatîye tewandin paşê nehatîye tewandin)

5- Peyvên balkêş û absûrt hene.

bê porê hespê nehewand-20

li zozîn-33

(bar, li esmîn rast dibe!)

’Mêr KÊ ye?’-42

Xencer, sor bû; Memê sipî bû.-42

6-Bikaranîna zayendan yên çewt û hevnegirtina wan hene.

Min kila çevê xwe nexist xetan ji simbêla wî re.-57
kezîya dêyekÎ…-65 (dê nêr hatiye tewandin)

Di nava kevana bayê-106

-Rebeno ka wer baranekî li ser min de bigirî-98

7-Xwe (cînavka xwedîtîyê) çewt hatîye bikaranîn.

WÊ EZ NEDAME HEZKİRİYÊ XWE-84

8-Di yekjimarî û pirjimarîyan de pirsgrêk hene.
Hîva devdas li esmanan bû.-103

(Ezman di kurdî de yekjimar e.)

9-Ji hela rastnîvê ve gelek çewtî hene.
hîva çarde rojî biçuktir.-111(R)

Tê kedî kirin-112  (R)

Mînakên weke van û gelek mijarên ji hela rêzimên ve gengêşî û çewtîyên nayên daqurtandin  darîçav bikin zaf in di vê kitêbê de. Hin ji wan:

bi şev-30
Geme hespê-39

dê xewê de…-43

Dê sibe zû rabû,-43

Çevê dê-43

li çevê Smaîl hesikî-45
Digo ew şev;
bav, bû kûndê kor,-46

Xewna min a pêşin-50

Ew çax,

Li vir;…. digerîne-50
bizinkûvî-52

Dêr, tijî MİRÎBÛ, mizgeft tijî guneh…/53
kezîyA din-54

Min tasek şîr li ser kuçik, min şekirê paşika xwe li tev nekir.-57
di bin kendalê Sîpan,-58

Li eynika şûr de sûretê Xece nihêrî.-61

Dirûve sûrewêtkê lê dide-61

Dile wî zivirîbû li ser dirûvê kendal-61
kulavê artêşekî./-64-(zayend hev nagirin)
xwîna artêşa jorîn.-64
nane nîvro anîye-65
tirpan li ser mile wan e-65

Wî çaxî dergistî bû-66

Ew, bavkuştîyê wê bûn.

Mêrkuştîyê wê…kurkuştîyê…Cemse bi cemse…-66
HespAN tewla xwe qetandibûn.-66

Ta ketibû baskê wan.-66
mabûn li wir. Devê wê golê.-66
Digo, qîzê destgirtî, xwe diavêtine wê golê.-67
dewat dikirin,-67

Diponijîn li ser xêlîya hev de-67

Kile xwînê ketibû ax û esmîn,-68

Xem bibû xetan li simbêlan.-68
payîzeke dergûş-68

Bi gewr re gewre, bi xewê re xewle,-69

Ji gêl re gêle-69
bi hemayla pêç û pêçeka tivinga demdereng, çaxderbas…69

(sê zîn)  li ser xwe avêtibûn-69
bi zengê kiraskiribûn-69
wextê sere Geliyê Zîlan jêkirin-69
şîn kirine-69
bo ku barkin-70

Xem vegerîya li ser mexelê xwe-70
xewn jî vegerîn li ser warê xew.-70

Ew şeyên xemê di por de dişikestin.-71
li ser rûyê erd û esman.-71
awirên xemkumêd-73

Vê siba dilmeyî-73

Sîha kindirekî kete li ser kulavê şivanî.-73

Malan de tê dardakirin.-73
paşê diçûne li ba heskiriyên xwe.-73
Diya wî ji bo zarA wê jî neye kuştin…Cercîs, kurrÊ min-74
Tu ciyî de neçû. Pê xwe neavête dere dêrê-74
roj li pey rojan çûn;74
herdû çevÊn diya xwe anî li ber çevên xwe-74
Hingî sal ji ser salan re derbasbûn,-74

Mija wan salên derbasbûyî dihate li ber çevên Wî. Perda sal û zeman dihate li ber çevê Cercîs.-74
Cercis êdî kal bibû.-75
Dengê diya wî di guhê wî de lêdida: Zengil bû-75
Heta ez werim tu cihekî de nece.-75

Heftê şeş berf, li ser wî kevirî de barîn
dile wî…meyabû.-75
çevên wê dianî li ber çevên xwe-75
di bin sîha eteğe Sîpanê Xelatê,-76

Li hêsîya Sîpan darda kir.76

Konekî, bi tewna xem li dardixe-77
Evdal kor bibû-77

EVDAL DİL KİRİBÛ HÊLÛN-77
basko! Tu xeyîdoka kêjan bayî?-78
ji kî esmanî?-78
Delalo mirî hemû dibû, delalo kuştî hemû dibû,..-79
Delalo Dîbû KU şîr, hê jî ji pêsîrên jinan dikişin.-79

Dibû ku hê zarrên nemirî dev davêjin pêsîra diya xwe,-79
sa, xwîna xayê xwe dialastin-79

Delalo pars dikir-80
Delalo hê zar bû. Çevê wê bi xwînê hatibû şûştin.-80

Ewên esmîn bînin ji me re-
lê tu, esman ji bîr neke!-81
deve min de bêhna şîrê jineke penaber-81
marekî xozanan li pey wê dihatin.-82

Kavir zivirîbûn li ser mexelê hogeçan-82
ew heçheçka hêlûna wê kavilbûyî  jî ez im
Kê dibêje xem nabe kil.-82
xwe berdane din ava qedera wê-82
çevê wê bi çevan, awirên wê bi awiran-83

Bavê Haydo ew neda wî xortî; GİRT DA YEKÎ DİN.-83
kete nava cî-83
Hê ku Haydo dewat nekiriye, bav û diya wê gotin:-83
ez qayilim-84

Hûn heta dikarin xaliyê bavêjine ser min.-84

Haydo herdu deste xwe girêdabû bi kezî û guliyên xwe-84
çevên xwe kil kir bi kila xemê
kevir, bû belgiye dêyekî, li ser erde xezebê, xem-87
li tirbekî digeriya-87
çevên xwe kuta esmîn.-87

Deqa li ser sûretê jinan-88

Dianîn li ber çevên xwe-88

Çevên wan reş ve dihat.-88
Çevên wan, li hespê xemê siyar dibû, diçû li bine erde, li wan tirban digeriyan-88

Qeda payîzeke şêh li me hat-90

Me li ser belgên şêh de xwend:90
li darxistî-90
tewna kon, dile jinekê de, bi axîniyê lidardiket.91
(kirşek kêmbû)
kirşek ji hêlûnê kêm bû.-91
helûna xwe li ser dara payizê  çê dikir.-91
erd ji esmîn re esmîn ji erd re pesnê zariniya pepûka Zîlanê DA.-91
li deşta zozanî-92
liv î derî liv î dorî.-93
Dêyekî zarrek di tendûrê de veşartîye! Dêyekî ..-93
din av bêhna xwînê,-94

Kirasê dê li zarr dihate kirin. Şîrê pêşin, pêşiya her tiştî ji gewriyê re derbas dibû:-97

Li te helal e ew şîrê pêsîr-98
Digo hatibûn li sînor rastbibin-99
tu derguşa li milanî-102

Li ser derguşa te re firî…-102

Wî qewmî KON AVÊT û bar kir.-104
Hê hevrîng neketibû di nava kerîyan-104

Hê teşîrês neketibûn krasê bayê.-104
Ew şev, qesasê sere wan li dora wan girt.-105
xefirmakîne-105

Ew çem, sor kişiya!-105

Kejbû zarr.-, kûvîbû zengila şînê, kuvîbû zengil-106
moriyên di stûyê keçikan-106

Teşî  ji bayê xeyidî-107
jinebîyekî nifir kir-107
barêteyên esmanan-107
çavên esmîn-108

Ku zarra me mîste çire,- ku çevê me de xewn û şev herimîn-108

Naveroksazî û zimansazîya kitêbê Ülkü Bingol kirîye. Bi texmîna min sererastkirinên wî formûlekirinên wî li gelek deveran kêr hatine lê li hin deveran wî jî çareserî nedîtine. Zimanê A. Bedir di “Mîtos û ferhenga Xemzemê” de tê xwîyayî, dîsa bi texmîna min Ülkü Bingol ew der sererast nekirine.
Ji bo  perwerdehîya vî zimanî hê nîne û gramereke hevpar û yekber cih negirtîye di helbestan de jî gengêşîyên rêzimanî vê hebin û bibin. Bi hêvî me ev keda min kêrî zelalkirin û paqşijkirina gramera kurdî were.

Min di rûpela wî de dîtibû. A. Bedir gotibû:

“kendi şiir ve roman tarzımda kürt edebiyatında ‘DENGBÊJESK’ bir akım olarak niteledik.”
“min helbest û roman nivîsa xwe, wek; ´Di wéja Kurd de şéwazeke DENGBÉJESK' binav kir.”

A rast hemanên dengbêjîyê di helbestê de tên xwîyayî lê bi timî ne”Dengbêjesk” e. Nexwe çima helbestvan Abdurrahman  Bedir vê îronîyê bike û hê ti roman çap nekirî xwe di qada romanê de jî xwedîyê şêwazeke nû ya wî bixwe navekî bêwatê lêkirî bide danezanînê.

Rexneya helbestê beşeke zor û nû ye. Cara  yekê ye diceribînim. Kêmasîyên min pir in li min bibûrim. :-)


Nûdem Hezex-31-12-2016 Mersîn.