RÊZENİVÎSÊN ANALÎZÊN ROMANÊN BEXTÎYAR ELÎ -I-

ROMANÊN BEXTÎYAR ELÎ û QÛN

 

                Traditiona zimanê kurmancî li jîyana rojane hin peyvên  bi rewşa zayendê re eleqedar-nola qûn, kîr-  sansûr nake. Li nav civakê, li nav malbatê bi rehetî tên bikaranîn û  bikaranîna van peyvan eyb nayêne hesibandin.
Li qada edebîyata devkî, li klaman û stranan ev peyv nayên  nixwimandin.

Mînak:

Revîm çûme nav keçikan
Bu teqiniya şimikan
Dest avête w memikan
Gayê qûn da lotikan
Revîm ketime ber tepikan
Wîşt hiho malê min
(strana Kavir)
                Li qada nivîsbêjîyê/edebîyatê, kêm caran hin nivîskar van peyvan bi peyvên nola ewk, çîk binixwimînin jî, piranî van peyvan bi bi rehetî bi kar tînin û dinivîsin.

Mînak: 1
"__Dibê, xatûnê petêxek neqand ji nava petêxan û serê kêrê xiste zikê petêxê û ew kir anegorî terikê qantirî bikaribe tê re derbas bike û qewart. Dibê, çû petêx di terikê qantirî re derbas kir, terik ji yê rep bûyî, ji bona gava ku ewkê bikin, terikê qantirî ewka wê neçirîne û nedirîne. Dibe, Xatûn çû ket binê qantir, dawa xwe hilda û xwe belot kir. De îda qantir e, heywanê xwedê dê çi ket?! Dibê, de bi çend derban çû hat, çû hat,çû hat..."
( Şener Ozmen, Gramera Behizur, r-56)
Mînak: 2
Handayê qûn dabû ser textê xwe-64
(Handa, Sîdar Jîr, r-64)
Mînak: 3
“Ji wê bejne jî ew kulemekên grover û ew qûna efsaneyî bû agirê ku perik di hêlîna hişê min de kizirand. Wê qûnê xwe ji xeyalê min nema berda. Min çavên xwe digirtin, ew bû. Vedikirin, ew bû. Hişê min biribû edî.”
Jan Dost, Martînê Bextewar (r. 108)
Mînak: 4
“Min qûn wek qûna wê xweşik nedîtiye. Qûneke reş û qetranî ku bêhna gula patonyayê jê dihat.”
(Bextîyar Elî Hinara Dawî Ya Dinyayê, r-252)


                Li romanên Bextîyar Elî  bêtir li du romana peyva qûnê bi awayekî zaf hatîye bikaranîn. Li vê nivîsarê em ê li wan binerin û li ser wan biponijin.

1- QESRA BALÎNDEYÊN XEMGÎN^

                Li romanên Bextiyar Elî piranîya karekteran bi heman awayî diaxivin, mirov nikare wan ji hev cê bike. Hemû bê îstisna gotinên xwe dubare, sêbare û carinan jî çarbare dikin. (Mijara beşeke din e) 
                Gelekî balkêş e; Li romana Qesra Balîndeyên Xemgîn karekterekî bi navê  Mengurê Babegewre heye, li her axaftina xwe miheqeq gotinên xwe bi peyva qûnê ve girêdide. Gotinên xwe dubare û sêbare nake. Ev rewş, kesayîyeke bi xweserî, marjînalî û orjînalî dide vî karekterî.

, rika min li her tiştî ye jî ku ji qûna derewînan derdikeve 49
, niha nizanim Sewsen Fîkret ku te weha ji bo wê quna xwe şîn û mor kiriye 53
ew jî ji wan kesan bû ku ji bo yarê dilop dilop hêsir ji quna wî dirijiyan…54
Mirovên wan ên zehf şerker hene ku tiliya xwe dixin qûna keçikan de jî, 87
divê em neçin girtina masiyan da qûna me şil nebe 87
divê em bi zîrekî qûna xwe ji êgir nêzîk bikin… 89
her kes bi qûna xwe diçe gorê
vêce rahişt qûna xwe û çû îranê 161
memleketekê bibine ku qûna te tê de vehese, 162
ez dinyayê ji bo qûna te li pey xwe nahêlim 162
, her kesek û tenê bi qasî qûna xwe bîra dinyayê dibe 162
, tiştek wek dîrokê xapînok nîne, tu nizanî ew çawa qûna xwe dihejîne. 166
…ji qûna xwe bêhtir tiştekî dî nabîne 178
… piraniye kesên ku ez wan nas dikim qûna xwe nalivînin  178
ez sond dixwim bi qûna heçî firîşteyê esman e ku (…) 186
Min qûna xwe perpitand da navekî baş ji xwe re dirust bikim. 187
“Kurik gerokekî eyar bîst û çar e, qûna xwe baş dilivîne” , 198
Destên wan ji qûnên wan bêhtir dilerizin 210
dinyayê berê qûna xwe daye min 266
îşev şeva wê yekê ye ku em berê qûna xwe bidin dinyayê 266
ez sond dixwim bi qûna hemû mêrên pîroz 296
hin eşîrên me hene seriyekî nû xistine şuna seriyên xwe yê kevn û qûneke nû bi xwe ve kirine… 296
mistefa Hejar miroveke ku şaîr bi qûna wî sond dixwin. 297
ez qûna mezin a din ava mesele de me…369
ez sond dixwim bi qûna heçî şeytan 369
ez naxwazim weha zû qûna xwe di cehnemê de bibînim 370
li cihekî nêzîkî qûna dinyayê 400
Gava ku ez rabûm min dît*** her du balînde li ser qûna wî lûsiyane. 402
were bêhna deste min bike, bêhna qûna min bike 402Piştî deh salan di êvareke îlona sala 2006an de wek kalemêrekî pîr û nexweş ku wek wî bi xwe digot, “bi kotekî henase di qûna wî de mabû”… vegeriya û ji me re got ku ew hatiye li vir bimre. 386

2- BAJARÊ MOSÎQARÊN SPÎ

       Li romana Bajarê Mosîqarên Spî jî  nola Qesra Balîndeyên Xemgîn lehengekî romanê-Samîrê Babilî- peyva qûnê gelekî bi kar tîne.  

“Min diviya ku boriyeke nazik a şîreyên avê ji qûna wî re bibim jor, boriyeke taze dayîzkirî, min diviya bi kodikeke hesin ew polen hûr ên agir xistibûna nav qûna wî û çend dilopên benzînê jî rijandibûna ser. Careke din dîsa divê min polen agir xistibûna nav qûna wî û dîsa benzin rijandibûna ser. Min diviya her carê hindekê zêdetir boriya dayîskirî pal bidaya nav qûna wî. Bi dirustî nizanim kengî mir, lê dema ku mir dûkel ji gewrî û guhên wî re derdiket” 381
* Daçekên “ji…re”  dive “di…re” bin.
** Bextiyar Elî li her 6 romanan jî hin gotinan miheqeq sêbare dike. Li vê hevokê çar bare kirine; (Bi tenê carekê gihaneka KUyê hatiye bikaranîn, li yên din nînin. Sê caran “min diviya” û  carekê “divê min” hatine bikaranîn. )
Min diviya ku
min diviya
divê min
Min diviya
*** “xistibûna nav qûna wî” “nav”, lêkerê absûrt dike.
**** ravekên zincirin bi kar anîne: boriyeke nazik a şîreyên avê

“… lê dema ku tu boriyê ji qûna min radikî, cenabê neqîb! Min neçar dikî ku ez jî bîr bi wê bikim ku boriye ji qûna te rakim.” 382
* 3 ku
** lêkera “rakirin”?
Heman boriya dayîskirî bi benzînê di qûna te de bibînim. 382
Ez dê lûleya çekê bikim qûna te 387
min lûleya çekê kirî qûna wî 387
qûna xwe li ba dida 308
* li ba dan ?

NÎŞE: Li dawîya rêzenivîse encamên nîvîsê vê ji bo gelemperî bê parvekirin.