Werger, Berhevkirina Wergeran û Di Karê Wergerê de Teorîya postqolonyal

Werger, Berhevkirina Wergeran û Di Karê Wergerê de Teorîya postqolonyal:

Demekê li ser berhevkirinên wergerên helbestên Murathan Mungan xebitîbûm ên ji tirkî ji alîyên gelek kesan ve wergera wan bi kurdî hatibû kirin.
Bi berhevkirina mînakan mirov bi teori, zanist û dîyalektîka wergera helbestê têdigihije.
Di wergerên helbestan de hevnegirtin normal e, Ji bo werger ne bi tenê karekî teknîkî ye, karekî afîrînerî ye jî.
Mînak: wergerên ji zimanê fransî bo zimanê tirkî:
Jêderk helbesta L.Aragon

I- Wergera Orhan Veli Kanık
Öyle derin ki gözlerin içmeye eğildim de
Bütün güneşleri pırıl pırıl orada gördüm
Orda bütün ümitsizlikleri bekleyen ölüm
Öyle derin ki her şeyi unuttum içlerinde

II- Wergera Hüseyin Demirhan

Ne derinmiş gözlerin içmeye eğildim
Gördüm bütün güneşler orda parıldar durur
Her umutsuz kendini orda ölüme vurur
Ben dünyayı unuttum onların derininde

III- Wergera Hulki Can Duru

Senin gözlerin öyle derindir ki içmek için eğildiğim an
Tüm güneşlerin aynanda bakışmaya koşturduğunu
Tüm umutsuzların ölmek için oraya daldığını gördüm
Gözlerin o kadar derindir ki orada kaybolur belleğim

I-Wergera Orhan Veli
İnsan ve Deniz
Sen, hür adam, seveceksin denizi her zaman
Deniz aynandır senin, kendini seyredersin
Bakarken, akıp giden dalgaların ardından
Sen de o kadar acı bir girdaba benzersin.

II- Wergera Vasfi Mahir Kocaturk
İnsan ve Deniz
Hür insan, kutlayacaksın denizi her zaman sen!
Deniz aynandır senin, seyredersin ruhunu
Suyunun dalga dalga sonsuz açılışında,
Daha az acı bir girdap değildir senin ruhun da.

III- Wergera Naci Erdel
Hür adam, denizi seveceksin daima!
Deniz aynandır senin, ruhunu seyredersin
Onun sonu gelmiyen, coşkun dalgalarında
Kalbin de onun gibi bir uçurumdur derin.

IV_Wergera Ahmet Necdet
İnsan ve Deniz
Özgür insan, denizi seveceksin her zaman!
Deniz aynandır senin; seyredersin ruhunu
Dalgası yayılırken bir sonsuzluğa doğru,
Farkı yoktur ruhunun acı bir uçurumdan.

V- Wergera Sait Maden
İnsan ve Deniz
Özgür insan, seveceksin denizi hep sen!
Deniz aynan senin; ruhunu seyredersin
Onun sonu gelmez dalgalarında, derin
Bir uçurum senin yüreğin de gerçekten.

VI- Wergera Erdoğan Alkan
İnsan ve Deniz
Özgür insan, denizi her zaman seveceksin!
Deniz aynan; görürsün kendi ruhunu orda,
O aynada, o sonsuz yayılan dalgalarda,
Senin de dipsiz, acı bir uçurumdur beynin.

Mînak:
Nuray Cihan Gunduzalp analîza
Wergerên helbestên CHARLES BAUDELAIRE dike û bi ser berhevkirina pazdeh wergeran yên Abdullah Rıza Ergüven, Suut Kemal Yetkin, Vasfi Mahir Kocatürk, Ahmet Muhip Dranas, Ahmet Necdet, Sait Maden, Erdoğan Alkan kirin xwe digihîne gelek encaman.

Weber-Henking dibêje: "Werger herdem rûbirûhatina du çandan e.
Dîyalektîka wergerê karekî pratîk e. Di karê wergerê de pêşanîdan û berpêdana bertekeke guhdarvan a ber bi gotarbêj re ye.
Saint Jêrome dibêje: "Heke wergera peyvbipeyv were bikaranîn dengekî herze derdixe holê. heke ji pêwistîyê hin viguhestinên avahî jî bibin dê weke ixanetê were hesibandin."
Antoine Le Maistre ji xwemalîyê di wergerê de divêtî dibîne.
Albir, di efirandina xwe ya bi navê"La Notion de la Fidélité" de dibêje: " dilsozî ne bi peyvan re be, dive bi wateyê re be."
Ester Saletta: "Werger, ji zimanekî bi zimanekî din an jî nivîsareke jêder bi nivîsareke xwestekê vegûhestinê bêtir transfereke navbera çandan be, dive têşeyên cê yên têkiliya herdû çandên qala wan dibin neyê jibîrkirin.
Tahsin Saraç, di nivîsara xwe ya bi navê "Baudelaire ve Baudelaire’den Çeviriler" qala du du mercên ji bo serkeftina wergera helbestê dike. merca yekê hebûna hevparîya raman û hêstî ya di navbera wergervan û helbestvan de ye, merca didoyan jî ahenga dengî pûxtî û teşeyî ye.
Divê pîvok an pîvokên di mijara wergera grêdayî û wergera serbest de xwerû were ber çavan.
Mirov li wateya nivîsara jêderk, li teşeya wê, teybetîyên tê de, teybetîyên rêzimanî an li avahîya peyvrêstina wê binêre? Ev pirseke grîng e. Ladmiral, qala du wergeran dike û wan wiha navdar dike: "Dilsozmayîna nivîsara jêderkê" , "Dilsozmayîna nivîsara xwestekê"
Lederer nêzbûneke cê li mijarê vedike, ferqa grêdayî-serbest an jî dilsoz-nedilsoz nake û dibêje "dive di nivîsarekê de herdu jî werin bikaranîn."
Coser, ji bersiva pirsên di rewşa werger ji bo çi û ji bo kî çêdibê bêtir li peyvbipeyvîyê û serbestîyê ”"divê ji bilî jirêderketinên celebên wê li tevahîya wê were mêzandin Wergêr dive nivîsareke nivîskî dikare peyvbipeyv; nivîsareke zanistî jî serbest binivîse."
Jiri Levy: "Werger pêvajoya ragihandinê ye. ragihandina nivîsarê ya bigihîne xwendekarê bi zimanê xwestekê Mebesta wê ye".
Prof. Dr. Irene Weber-Henking: "Werger herdem rûbirûhatina du çanda ye." Ester Saletta: "Werger, ji zimanekî bi zimanekî din an jî nivîsareke jêder bi nivîsareke xwestekê vegûhestinê bêtir transfereke navbera çandan be, dive têşeyên cê yên têkiliya herdû çandên qala wan dibin neyê jibîrkirin.
Rêgaza cêtîyê ne tenê avahîya rêziman û peyvan yê herdu zimanan e. Dîrokên nivîsê yên herdu nivîsaran, çanda herdu civakan, psîkolojîya û mebesta herdu kesan xwedî gotin in. Helbet di vê rewşê de di navbera herdu nivîsaran de wekhevî naye hêvîkirin. Hin têgihînên weke wekhev, mezintir, piçûktir, dûr nêzîk vê xwe bixin mijarê de.
Ew rewşa "Vegera çandê" ya Mary Snell-Hornby di nivîsara xwe ya 1990 de nivîsî de qala têkilîya werger û mêtîngehîyê, pêşesazî û birdozîyê dike.
"werger tenê pala xwe nade nivîsarê dide çandê jî. "lêkolînên çandê û hawêrnasîyê digihin hev. Di vê rewşê de; em ê bikaribin qala menaka pîvoka kiryanî bikin. Menaka pîvoka wergerê çand e. ne peyv û nivîsar e."

Raymond Queneau di pirtûka xwe ya bi navê "Banandinên teşeyê"(Exercises de Style) de mînakên çawa dikare çirokeke ji rêzê bi not û neh teşeyê binivîse dide.( Queneau, Di wergera poskolonyal de; encamên sergewreyîya di navbera zimanên "welatên rojava" û zimanên "welatê sisêyan" de dibin dixe bin destan. Susan Bassnett û Harish Trivedi di derheqê vê teorîyê de çend nivîsar nivîsîne. Balê dikêşînîn zimanê îngilîzîya herî efendî yê dinyaya postkolonyal û berxwedana zimanên hereman ên li hemberê bêdadmendîya van zimanan. Di vê rewşê de werger qada cengê ye. Di navbera têgihiştinên Werger (translation) û sernetewan (transnational) de pêwendiyeke nêz heye. Di navbera kesên heremî de jî kesên zimanê xwe bi tarza postqolonyalistan vediguhêzin jî hene. Ev xerabûneke cihî ye.
Hin nêzbûnên wergerê yên nûdemî hene: Di vê nêzbûnê de rexne li ser destnedana nivîsara jêderk(resen) û li ser nêzbûnên fîlolojîk dibin. Di vê nêzbûnê de çanda nivîsara xwestekê(armancê) bi ser nivîsara jêderk(resen) dikeve.
Zimanê jêderk: zimanê nivîsara wergera wê bibe
Çanda jêderk: çanda nivîsara wergera wê bibe
Zimanê xwestek:Zimanê wergerê
Çanda xwestek: çanda xwendekarên wergerê

Di wergerê de hin teorîyên dî:
1-Hawernasîya pêşdarvan (Descriptive translation studies): Nêzbûna xwestek nîskok: Teoriya A James Holmes derxistî holê û ya Gideon Toury bi pêş ve xistî ye
2-Teorîya Pirsazgêrî: (Polysystem theory )(Even-Zohar derxistiye ) werger li navende û li derdorê ye.
3-Kiryanî/Wergera Nîskok (translatorial action): Holz Mantarri bi pêş ve biriye. Di vê teorîyê de werger kiryanek e (çalekiyek e) pevxistî û bibîr e.
4-Teorîya Skopos: Hans Vermeer bi pêş ve biriye. Armanc di pêş de ye. Peyveke yûnanî ye. Tê wateya "armanc”, “encam” û “erk”
5-Xebatên zanîsta wergerê yên pêşdarker(Toury) "Armanc"
6-Walter Benjamin: Erka wergervan "xwedîderketina zimanê saf a ji zimanê biyanî koçberkirî ya ji nû ve" û " bi karê veguhestina efirandinekê ya bi zimanekî dî re, serbestberdana zimanê di xwe de hatî girtin" e. zimanê "saf" ne zimanê ragihandin û danûstandinê ye.*
Divê kesê wergera helbestê bike helbestên wan kesên nêzî hêstên xwe werbigerîne. nigaşa bi zimanê jêderk sazkirî bi zimanê xwestekê efirandin. Serkeftina wergerê bi vê ye.
İlhan Berk dibêje "wergêr ne afêrîndêr e"
berhevdanîn û rexneya wergerê:
1- erka nivîsarê ya zimên çi ye?
2- Teybetîyên naveroka nivîsarê çi ne?
3- Teybetîyên nivîsarê yê zimanî û têşeyî çi ne?
4- Teybetîyên nivîsarê yên estetîka têşeyê çi ne?
5-Di nivîsarê de ziman çawa bi kar anîye?

* Jêrenot: "KU" di vê nivîsarê de nînin.

ÇİMA DİNİVÎSİM?

ÇİMA DİNİVÎSİM?


Berîya du salan min dixwest li ser mijara "psîkolojî  û nivîsandin"ê nivîsarekê binivîsim. Min gelek kitêb jî xwendin lêbelê, derfet pê neket dosyayê amade bikim. Min dev ji  nivîsa wê berda, loma  van bersivan li vir weke nîşeyeyan/jêrenotan qeyd dikim.

Min ji  gelek nivîskaran  pirsî, bersiva pirsa "çima dinivîsim?" 25 kesan bersivandin.

   

1-Atilla Barişer

Nizanim. Çewa ku zarokek sê salî nizane çima dipeyîve ez jî nizanim min çima dest bi nivîsandinê kiriye. Têkiliya min û nivîsê dişibe birêveçûyînê. Ez nenivîsim ez ê xwe seqet hîs bikim. Pêwîstiyek însan ya girîng jî xweîfadekirin e. Ji ber vê dinivîsim lê min dixwast ez dengbêjek bûyama.

Çima dinivîsim?

Nizanim. Çewa ku zarokek sê salî nizane çima dipeyîve ez jî nizanim min çima dest bi nivîsandinê kiriye. Têkiliya min û nivîsê dişibe birêveçûyînê. Ez nenivîsim ez ê xwe seqet hîs bikim. Pêwîstiyek însan ya girîng jî xweîfadekirin e. Ji ber vê dinivîsim. Nivîs, li hember neheqî û xirabiyên dinyayê, li hember lawaziyên însan û mirinê kozîka nivîskaran e.  Kilîta têgihîştin û şîrovekirina hemû pirsên di mejiyê me de ye. Pireya di navbera xeyalên me û rastiyê de ye. Amûra zelalkirina şêlûtiya jiyanê ye.

Min xwe bi nivîsê nas kir, qirêja kesayetî û giyanê xwe pê paqij kir, ez bi nivîsê rabûm ser xwe û kemilîm. Ez bi nivîsê bi xwe re li hev hatim û min bi nivîsê xwe efû kir. Piştî xwe min hemû însanan efû kir. Di dilê min de kîn û rikên şexsî nema. Ez bi nivîsê xwe azad hîs dikim. Nivîs hêzeke efsûnî dide min. Xwe wek xwedawendekî hîs dikim. Dema dinivîsim afirandin nebe jî - nivîskarî ne afirandin e, dîtin, diyarkirin û bi awayekî estetîk lihevanîn e-  diyarkirin û qontrolkirina tiştên wek zeman, mekan, fikir, hest, leheng, bûyer hwd. tev di destê min de ye. Hewla min ew e ku ez bi nivîsê berê ji xwe re, paşê ji gelê xwe re û pê re jî ji mirovatiyê re cîhanek gulanzêrîn ava bikim. Ez dixwazim hemû însanan ji xerabî û xezeba dile wan bişom, hemûyan bikemilînim, azad bikim û dizanim ev rêwîtiya ber bi çiyayê qaf de ye. Dibe xwe negihînim wir lê derketina ser vê riyê jî xweş e.

Hebûna netewekî bi hebûna ziman ve girêdayî ye. Ziman kesayetiya netewan e, bingeha çand û kelepora wan e. Yekem şerta netewbûnê ziman e. Konfuçyus gotiye hûn dixwazin miletekî tune bikin ji zimanê wî dest pê bikin. Ji ber van sedeman wateya nivîskariya bi kurdî kûrtir e. Nivîskariya me ji aliyekî de jî perçekî tekoşîna mayîn û nemanê ye. Her çiqas nivîskarî xebateke şexsî be jî hişmendiyeke kolektif derdixe holê û ev encam hêzeke mezin dide civakê. Û gotina dawîn; Xweda gotiye bixwîne lê xwe ji bîr kiriye bêje binivîsin jî. Tenê yên hay ji vê rastiyê hene dinivîsin. Ez jî yek ji wan im.

2-Newaf Mîro

Nivisandin li xwe mikurhatine. Li dunya yê, dunya xwe nexşandin e. Şopek ji dîrok, ji îro ji bo sibe. Şopek ji êşê yek ji evîna dil ji bo evîna bêmirin. Nivîs û nivisandin yek ji grîngtirîn heyiyê pêşkeftina medeniyeta dunya yê ye. Bi qasî nivisandinê em hene, bi qasî nivisandinê ziman û netewe dewlemend e.

3-Îrfan Amîda

A rast nema dizanim bê cima dinivîsim. Dinivîsim. Tisteke ku pêdiviya min bi vegotina wê hebe vedibêjim. Bi nivîskî vedibêjim.  Ev tist jî jixweber dibe nivîs.

4-H.Kovan Baki

Ez çima dinivîsînim? Pirseke xweş e. "Ez dijîm, ji bo ez binivîsînim." Eré. "Ji bo ez binivîsînim dijîm." Yan na ez é bibelqitim. Ez dikarim ji bo nivîsé xwe û xwedé û hezar welatî feda bikim. Yané ez kûçik û yaweré edebiyaté me. Belkî jî ji bo ez pir tirsonek im, yané diqutifim ku bibim tiştek. Lewma ji bo nebim tiştek dinivîsînim. Ez ji hebûné ditirsim, û gava dinivîsînim qinyeta min dikeve cih ku nîn im, netutiştek im. Dinivîsînim û îktîdara xwe hildiweşînim, dawiyé li serdestiya xwe tînim. Lewra ku tu hebî, yan tu yé doza xwedatiyé bikî, yan jî tu qîma xwe bi koletiyé tîne.

5-Zeynelabidîn Zinar

Ev pirs pirseke bargiran e û hêja ye li ser bête rawestin.

Bêguman ziman ji bo her neteweyî rihê nijadî ye. Eger meriv bi zimanê xw nenivîse, nivşên meriv di nava demê de lal dibe û ji koka xwe averê dibe, wê nivîseke dî ji xwe re peyda bike.

Rewşenbîr suxrevanên gelê xwe ne, divê hertim di nava lêkolîn û êgerînê de bin, hertim bi zimanê xwe binivîsin û binivîsin…

6-Tengezar Marini

Pirsa Tu çima dinivîsî? An jî ez çima dinivîsim? Pirseke pir zor û çetin e

Bersiva wê jî dikare li ser çend beşan be. Ya rast di vê labîrentê de, nivîs bi xwe çi ye?

Lê ji bo em di bersivê de dirêj neçin, ez ê, vê pirsê ji xwe bikim.. Sedem ên nivîsînê û kewdan ên wê çi bûn?

Dema min dest bi nivîsînê kir- dibe daxwazeke derûnî be, ji naxê min derketibe, pêdiviya giyanê min û bi rengekî  ji reng ên debirînê bû. Nivîsîn, derxistina hizir, raman û hestan bi şeweyê tîp û peyv ên abstrakt e, ko bi demê re, di hişemndiyê de, ravekirina  pey wî wêneyî  re, wateyên xwe wergirtin e.

Min xwe nivîsî, ji ber daxwaziyeke giyanî bû, li def min peyda bûbû û hin bi hin, kela min hildida û didanî. Lê nivîsîna kurdî, ko min ji xwe dest pê kir, bêyî ko bi zimanê dagîrkeran binivîsim, wek erkekî û pêdiviyeke niştîmanî bû. Di pey bîreweriya min re, ya ko min ew êş û derdeseriya dihate li ser xak, nîştîman, welat û mirov ên me, ez han dam, ko bi erkê xwe rabim. Rengek ji rengê protestoya li dijî qedexeya zimanê min yê dayîkê bû, rengek ji dagirtina valabûnekê , di laşê bizava rewşenbîrî û ferhengiya kurdî de bû. Niha jî, berdewamiya min di nivîsandinê de,  lixwegeryan û xwenaskirin e.

7-Mihemed Ronahî

Çima dinivîsim?
Hema

8-Meral Varışlı

Helbestan xwe da nivîsîn.

9-Ömer Dilsoz

ez çima dinivîsim, wekî tu ji darkukekî bipirsî, tu çima heta êvarî qurmê darê dikeritînî; heçkû tu ji bilbilekî bipirsî bê tu ji bo çi heta êvarî li ser gulê dizarî; ez jî, weha têdigihêjim vê pirsê, çimkî, min ti biryar nîn bûye da ku binivîsim, tenê, min hew xwe dîtiye ku ez wa dinivîsim.

ez welê difikirim, mirov berî her tiştî ji bo xwe dinivîse, paşî ji bo xwe temamkirin û xwe derbirînê, ji bo vegotina êş û derdên xwe, ji bo berz û bilindkirina peyv û qewlê xwe... bi ya min, dema mirov dinivîse, berî her tiştî qewlê xwe vi jiyanê re girêdide, deqa xwe li dema xwe dineqişîne, mohra xwe li bîra xwe dinikulîne... Mirov, her rista bi dû benê hizra xwe dike, hemanwext mirov dîwarekî ji qesr û birca ramana xwe re lêdike; wekî Xanî gotî "her kes mîmarê dîwarê xwe ye" di behra ristina peyvan de, çimkî, tu; ji parçeyên giyanê xwe dinyayeke xweristî ava dikî û tînî kerb û kîn, eşq û evîna xwe tê de saz dikî...

10-Firat Ceweri

Ez çima dinivîsim?

- Ez nizanim bê ez çima dinivîsim. Ez nizanim bê ez çawa bûm nivîskar jî. Hê di salên naşîtiyê de hew min dît qelem di destê min de ye û ez dinivîsim. Belkî jî min guh dabe dengekî, an jî bangeke hundirê xwe û ez ketibim cîhana gotinê. Ji ber ku ”Berê gotin hebû ” lê gotina me li me qedexe bûbû û di qirika me de mabû. Gava min bi gotinên qedexe acizî û bêhntengiya me nivîsand, ez li bêhnfirehiya xwe hay bûm. Lê kesî halan di min hilnedan, kesî negot eferim, kesî xelat bi min venekirin. Deriyên ku min digot wê vebin, yek bi yek li ber min hatin girtin. Piştî demekê, bi salên xwe ên zaro ez bi çol û çepelan ketim û pengizîm welatê xerîbiyê. Min hemû xweşî û nexweşiyên xwe bi riya nivîsê zindî hiştin, min êşa xwe û êşa we bi nivîsê vegot. Gava li xerîbiyê min nivîs û edebiyat ji xwe re kir gopalê hêviyê û xwe da ser, ez hingî tê gihiştim ku nivîs li min bûye vîrusek, di hemû laşê min de geriyaye û heta mirinê wê dev ji min bernede. Lê vîruseke ku min ji hemû kirêtî û xerabiyan diparêze…Evîneke ku hertim hemêza wê ji min re vekirîye...

11-Helim Yusiv

Ez dinîvisînim, ji ber ku ez nikarim nenîvisînim.

Nîvisandin ji bo min mîna oksejinê ye. Eger nenîvisînim ezê mirar herim.

Herwisa roja ku nema pêjna peyvên min bê, divê tu biçî goristanê û li wir li min bipirsî.

12-Silêman Demir

Min ji temenê pir zû ve ji xwendinê hez kir û dixwend…. min di dema zaroktî û xortaniya xwe de gelekî dixwend… min dixwend, ji ber ku pirtûkan tiştin ji min re digotin, rêya min ronahî dikirin û girêk û astengiyên di baweriyên min vedikirin … min bi wî awayî karîbû biryar ji bo xwe û pêşeroja xwe bigirtina bê divabû min çi, çawa bikira…

Bi wê yekê re, ango bi xwendinê re, ez gihiştim baweriya ku hin tiştên ez jî dixwazim bibêjim hene… bibêjim, da ku him baweriyên xwe li ber çavan raxim û ragihînim û him jî bikaribim hin tiştan ji hinan re hêsantir bikim…bibêjim, da ku di heman demê de hin norm û hestên civatê xurt bikim û hinan jî pûç bikim…dibe ku mirov tu serketina xwe di vê derbarê nebîne, lê hêleke mebast û armanca nivîsandinê ev e… Ev yek bi helbestan dibe, bi makale, çîrok û romanan jî dibe… min bi helbestan dest pê kir… bi dû re bû pexşan û roman…

Bêguman hin ji bo armancên din jî dinivîsin, lê li gora min, bingehê xwestina nivîsandina edebiyata bedew, wek ku min li jor rave kir e.

13-M.Çiya Mazî

Gelo ez çima dinivîsim? Belkî ji bo wê liva ku di rehên min de rahiştibûn destmalê û li ba dikirin. Dema destmal li ba dibû bayek radibû di ciwaniya min de an jî 25 sal berê. Û wî bayî bandor li hişê min li çavê min û dev û lêvên min kirin û pênûs da destê min û birin ser kaxezê.

Belkî jî giyanê nivîsandina min 25 sal berê ku bi ser piyan ket, hêza xwê ji ciwanê ku di salên 90î de li bin darberûyekê xwe feda kiribû stend. Belkî min nikarîbû wekî wî/wê govend bigirta li bin deviyên çolê û wê yekê valahiyek di bedena min de, kêmaniyek di hiş û hebûna min de çêkiribû loma min nivîsand û bi wê nivîsê hinekî min xwe temam kir an xwest xwe temam bikim ji bo ez pir li paş nemînim di dîlana dilxweşiya mirovên derdora xwe de.

Belkî jî kevir diavêtin min wan mirovên ku di tarîstanên bin erdê de riziyan û nifir li min dikirin ku ez çima li ser rûkalê erdê rehet dijîyam. Belkî jî deynê wan li ser min bûbe ferz ku hê jî dinivîsim welew ku bedena min di gellek operasyonan de derbas bûbe jî. Ez dibêjim ev sedem hemî ne ji bo min nivîsand û binivîsim Tevlî ku hindik be jî nivîsandina min, tevlî ku qet têrê neke jî ez dê binivîsim ji bo wan û ji bo xwe û ji bo me.   

14-Hesenê Metê

”Ez nikanim bersiveke rast bidim bê ez çima dinivîsim. Lê dizanim,

ku ez ne yekî dudilî bûyama (ji pirsa herî mezin heta pirsa herî piçûk),

 ku ez ji hertiştî xweş û kêfxweş bûyama (ji çêbûna kaînatê heta çêbûna xwe),

belbî jî min nenivîsiya.”

15- Abdurrahman Bedir

Ji bo ku ez ji xwekuştine bifilitim.  Ji bo xwe nekujim...Ango intixar nekim.

16-Welat Dilken

-çima dinivîsim?

-dema peyvên bi deng û bi wateyên cihê bi ahengekê li pey hev rêz dibin û ku ew li pey hev rêzbûna wan peyvan dibe temambûneke bêqusûr, dema dibînim ew temambûna bêqusûr dirûvê hunerê digre, zêde zêde kêfxweş dibim, ji loma jî, bi daxwaza bidestxistina kêfxweşiyeke nû, dîsa dest pê dikim peyvan li pey hev rêz dikim û dinivîsim.

17-Ömer Faruk Baran

Daku kerba dil û mejiyê xwe di hevokan re derxînim dinivsînim. Daku xwe nas bikim dinivsînim. Daku ji bîr nekim dinivsînim û daku xwe ji bîr bikim.

18-Mitan Şareza

Çima dinivîsim ya rastî gelek tişt bangî min dike lê niha divê kîlîyê de ez dikarim  vana bibêjim. Car carina dikarim ji zûhatîya bav û kalan bi dengekî derengmayî di awêneyeke  şikestî de rûyê xwe weke sitraneke ji bîrbûyî derxim ji gorê.

Û ji ber ku dikarim xwe bi vî zimanî ji hezê re birijînim. Herhal ji ber wê ye.

19-Berfo Barî

Çima dinivisîn im?

Ji bo min zimanê nivisê ew zimana ku pê hilm û gulmê distînim. Her mirov pêwistiyek bi zimanekê taybet heye ku xwe derbirîn bike , ji bo  in mesele ev e . Bi nivîsê re tu rasterast bi binhiş û serhişê xwe re dipeyivî, ev dime sedem piştî qedandina nivisekê  xwîna tamarê xwe nû bikî û ev nûkirin îksîra cîwantiyê li laşê te belav dike.

20-Fêrgîn Melîk Akkoç

"Di lêkolînên xwe yê li ser ziman yên salên heftê û heştêyî de têgihîştim ku em bi bişaftineke bêbav re rû bi rû ne. Kurdi (xwerû kurmanciya jor û kirmanckî/dimilî) di nava lîsteya sor de ye. Heke bi kurdî neyê nivisandin, wê kurdî têk biçe.  Hem ji bo li gor hêza xwe û têgîhîştina xwe li pêş vê têkçûnê rawestim, hem li hawîr dora xwe bidim zanîn ku bi kurdî nivisandin erkeke pîroz û pareke tekoşînê ya herî girîng e, hem jî ji bo pêşketina ziman divêtiyekê ye.  Lê divîbû ne tenê bi gotinê de, di jiyana xwe de jî pêk bînim ku bibim mînak. Bi vê mabestê min giraniya xwe da lêkolînên ziman û nivisandina bi ziman.

21-Dîlawer Zeraq

Ez dinivîsim;

Ji bo ku pirsan li pirsên xwe zêde bikim; pirsên ku bi afirîna xwe jiyanê li min dike warê çitrix û kaosan

Ji bo ku di hêlîna xwe a banzimên de hêsa bijîm; zimanê ku bi dexesiya xwe a bêhevta tu banek dî li ser xwe qebûl nake

Ji bo ku hest bi hebûniya xwe bikim; hebûniya ku her û her min diavêje wêdeyî hebûniyên dîtir û êşê li min ferz dike.

22-Ali Gurdili

Rastî keyfa min ji mijarên felsefî û civakî re tê û ji ber ku xwendina min li ser civaknasiyê ye, min xwest ez bi zimanê xwe û li gor têgihiştina xwe bixebitim û binivîsinim.  Lêbelê sebebê min ê esasî hezkirin e, hezkirina ji xwendin û nivîsandinê. Ez xwe wiha îfade dikim.

23-Ciwanmerd Kulek

Xebata te ji niha de li ser xêrê be, xwedê qawetê bide û miradê te bike. Bibexşîne, vê pêlê naxwazim tiştekî bêjim, binivîsim. Hêvîdar im tu li min negirî.

24-Abdulkadir Bingöl

Eger tu wê pirsa xwe ji yekî ku bersiva wî hêjayîtir û bikêrtir be bikî wê çêtir be.

25-  X
Li ser vê mijara tu behs dikî gengeşiyek hatibû kirin sê çar roj berê. Hinek tiştên ber çavê min ket, pir keyfa min jê re nehat. Jixwe ji her gotineke xwe derbê mezin dixwûm. Bo vê yekê ji te lêborîna xwe dixwazim ta ku naxwazim bikevim nava vê mijarê. Ev 6 mehê ji ber rojeva kurdistanê ji xwe bi têra xwe ketim nava gengeşiyan. Ji bo çi dinivîsim- bersivê min jî bila vê wextê canê min aciz neke. Ligel silavan. Û mala te ava be bo ku te jî hêjayi vê xebatî dîye. Dubare sipas.

Bİ XWENDEYEKÊ RE HEVPEYVÎN-NÛRA ŞANÊ

Di malpera Riataza de ji bo te wiha tê gotin; “Nura Şane 2 zanîngeh temam kirine, yek a Zanyarîya Tundurustîyê, a din jî a Dadmendîyê, niha di nexweşxaneyeke biyanî da li Stembolê kar dike. Nivîsên wê bi taybetmendîyên naveroka xwe, bi zimanê kurmancî yê dewlemend va wê ji hemû nivîskarên kurd, xwesma nivîskarên jin, cuda dike û gelek kes dixwezin çav bidine wê”.

Te li wir 72 “Nameyên evînî” û 123 “Pirsa we û bersîva me” nivîsîne lêbelê ez ê vê hevpeyvînê bi Nura Şane ya “xwende” re bikim.

Tu xwendeyeke çawa yî? Çîrokeke te ya xwendinê heye gelo û çima “gelek kes dixwazin çav bidine te”? Nura Şane bibe kitêbek wê navê kitêbê çi be (Bibe helbestek wê navê wê helbestê çi be)?

Xwendeyeke çawa me? Kitêbên baş dikirim û dixwînim, yên ne baş nakirim û naxwînim. Kitêbeke min wê îsal çap bibe, tuyê bersîva pirsa xwe li wir bibînî. Bo çi “gelek kes dixwazin çav bidine te”?, ez jî nizanim, ji ber ku ev ne gotinên min in, gotinên malperê ne. Lazim e ji malperê bê pirsîn.

Tu xwendeyeke jin î an jineke xwende yî?

Ez ne herdu jî me.

Evîn, hezkirin û eşq çi ne, Tu bi kîjan evînê, hezkirinê û eşqê dizane? Xwendina kurdî eşq e an pêdivî ye?

Ez naxwezim evîn, hezkirin û eşqa xwe a şexsî bi tu kesî ra parve bikim. Lê eger ez behsa xwendina kurdî bikim, ew bo min him evîn e, him hezkirin e, him eşq e. Bo wê jî ez bi kurdan ra heta bi têlêfonê jî bi kurdî diaxivim, heta peyaman jî bi kurdî dişînim.

Edalet heye li dinyayê? Di qada bêjeya kurdî de tevgerên edaletê di çi rewşê de ne, hemû kes li cihê heq dike ne gelo?

Ku heta niha dewleta bi navê Kurdistan tune, tê maneya ku li dinyayê adelet tune. Di qada bêjeya kurdî da edalet heye an tune ez nizanim, lê zanim, ku kesek dikare 20 pirtûkan çap bike, lê bo min ew kes ne nivîskar be, lê kesek dikare helbestekê tenê binivîse, ez dikarim bêjim ew bo min helbestvan e.


Bi te; bêjeya kurdî heye? Di bêjeya kurdî de mêr çiqasî û jin çiqasî hene?

 

Bêjeya kurdî zêdeyî hezar salan e ku heye û îro jî heye. Jin hilbet hindik in, lê sûcê mêran nîne.

Pirseke magazînî bipirsim; di qada bêje û zimanê kurdî de rojeva vê demê ya herî magazînî, mîzahî û trajedîk çi ye?

Gotineke bavê evîndarê min heye, bi bawerîya min, gelek li bersiva pirsa te tê. Bira hîç kurdek pesinê xwe nede, em hemû wekehev in, ji ber ku em hemû jî bêdewlet in.

Kîjan kitêbên bi kurdî dilê Nura Şane hejandine û kîjan kitêb dilê wê dixelînin?

Piştî xwendina pirtûka Têmûrê Xelîl a “Dengê xwînê”, dilê min li ser xwendina kitêbên kurdî germ bû, min hewil da kitêbên wisa dîsa bibînim û bixwînim, lê ev bû 5 sal min hela nedîtine, ji ber wê jî min çend carên din pirtûka Têmûrê Xelîl xwend.  

Gotineke Nûdemko heye dibêje , “Di bêjeya kurdî a nivîsî de du tişt kêm in, bêje û kurdî.” Di qada bêjeya kurdî ya nivîskî de tişteke kêm an zede heye, çi kêm e çi zede ye?

Eger tu behsa bêjeya kurdî a Kurdistana Bakur bikî, heta dereceyekê tu rast î. Lê bêjeya kurdî ne tenê a Bakur e. Haya me ji berhemên kurdên Sovyet, Kurdistana Başûr û Rohilatê hebe, belkî em fikira xwe biguhêrînin.

Kerem bike du xetên Fêrîkê Ûsiv bixwîne, ku tuyê di tu edebîyateke cihanê da rast fikirên ha xweş û dagirtî neyêyî.

-Bo çi por ji cênîkê destpê dikin sipî dibin?

-Ji ber ku nêzîkî guh in!

Di bêjeyên cîhanê de gelek lehengên bi nav û deng hene. Yên me kurdan kî ne yên bi nav û deng?

Eger kurd xwedî dewlet bûna, lehengên kurdan yên di hêla bêjeyî da wê li rex lehengên bêjeya cihanî bûna. Miletên ne xwedî lehengên mezin bûne xwedî edebîyata hemcihanî, ji ber ku xwedî dewlet in. Ango, me ê li cihanê deng bida.

Nimûneyek bînim. “Tristan & Isolda” a Richard Wagner 300 salan piştî ”Mem û Zîn”a Ahmedê Xanî hatîye nivîsandin, lê naverok û bûyer û dereceya nivîsandina ser asta bilind eynî ne.

Dil û ruhê te pesnê berheman dide an hiş û aqilê te?

Ez pesinê tu kesî û tu berhemê nadim, berhem bi dilê min be, ji nivîskar ra, ji berhemê ra dibêjim “Sipas”! Paşê difikirim, ku wan berheman gelek caran xew li min herimandine, planên min tevlihev kirine. Ji ber ku ew berhem ji xewê û ji planên min xweştir bûne.

 
Beşeke te di bêjeya kurdî de ji ber kirî (ezber kirî) heye gelo (hevokek, dîalogek, gotinek)? Hebe dikarî binivîsî?

Gelek hene, hemû jî di nameyên evînî da ne ku ji min ra hatine şandin û di malpera Riataza da her roja çarşemê çap bûne.

Çima helbestên serhedîyan û kurdên li Kafkasyayê bi piranî pastoral in?

Her kes dibêje stiranbêjîya Serhedê xurt e. Herêma ku bi folklora xwe ra bijî, hilbet wê helbestên ji wê herêmê derketî pastoral bin. Her kes dibêje, ku radyoya Rewanê bi mîlyonan kurd şîyar kirin. Dêmek, ew şîyar bûn, ku karibûn ewqas kurd şîyar bikin. Kesên di vê civakê jîyayî, hilbet wê helbestên pastoral binivîse.

Gava tu kitêban dixwînî tu rastî kurdîya bi hişmenda tirkî an vegotineke absûrt tê (dihê) gelo? Dikarî mînakekê bidî?

Li kîdera kitêbê rastî hişmendîya tirkî an jî vegotineke absûrt bêm, xwendina kitêbê bi dawî tînim.

Xwendin mirov dîl (êsîr) dike an nivîsîn?

Nizanim qesta te ji dîlkirinê çi ye, lê eger ew dîlkirin bi dilê min be, ez xwe şanaz dibînim.

Jin lehengê nameyeke evînê bin kêfxweş dibin an nivîskarê nameyeke evînê bin? an jî name bi xwe ew bin? (tercîha çaran heye gelo?)

Hemû jî!

Qehremanê te yê di romanekê/helbestekê de heye gelo? tu qehremanê kîjan romanê/helbestê yî? (siwarê hespa spî?)

Hespa sipî tune, hespê boz heye. Qehremanê her romanekê/helbestekê zewqa ku ez ji wan distînim e.

Ez romanekê binivîsim û serelehengê wê romanê av be tu yê bixwîne?

Eger ava te jîyan be, behr be, herikîna gurr a bi dengê xuşîna xweş be, ji baraneke bi dengê çivîkan va dagirtî be, kela ji dîza xwerina bêhnxweş û tam be, ezê hilbet bixwînim. Lê eger ava ku dibêjin: “Xwerina wî av bû” an “Mejûyê wî av e”, hilbet ezê nexwînim.


Di kovarên kurdî de ya herî têr û tije kîjan e?

Ku xurû kurdî ne!

Avantaja muzîkvanan di helbestê de heye an romanan de (bêjeyê de) Mînak: Romanên muzîkvanê Tirk Zulfî Lîvanelî tu diecibînî an ew te dibe’ecînin?

Eger di helbestê an di romanê da mûzîk hebe, diecibînim. Hîç mûzîkek nikare min bibie`cîne, ji ber ku ezê guhdarî nekim.

Pirsa dawî:
Bi te kîjan nivîskar gelekî rengîn e û tu dixwazî bi kîjan nivîskarî re hevpeyvînekê bikî? Ger tu bi wî zilamî an jinê re hevpeyvînekê bikî pirsa te ya sereke wê çi be?

Îdola min evîndarê min e, ku gelek kes wî wek nivîskar nas dikin. Belkî nivîsên wî bûn bingeh ku ez bûm evîndara wî. Pirsa min a yekem wê ev be: -Tu heta niha li ku bûyî?

Gelo bo çi gelek kurd sebebê kêmanîyên xwe ne di xwe da, lê di dijmin da dibînin?

Dema em bi kurdî nikarin bixwînin, sûc yê dijmin e? Kitêbên kurdî zêde nayên firotan, sûc ne yê me ye? Em bi kurdî napeyîvin, ji dest sîyaseta asîmîlasyonê ye?

Pirsên te û bersivên min van hemûyan înkar dikin.

KU

KU

Ev nivîsar ji yazdeh beşan pêk tê:

I- Destpêk

II- Cêbûna Edebîyata Devkî Û Edebîyata Nivîskî 

III- Di Pirtûkên Rêzimanê De Bikaranîna "Ku"Yê

IV- Di Zimanê Edebîyatê De Bikaranîna “Ku”Yê

V- Di Dengbêjîyê De Bikaranîna “Ku”yê

VI- Di Ferhengan De "Ku"

VII- "Ku" Çi  Ye?

VIII- Di Zimanên Dî De "Ku"

IX- Hin Nîşe

X- Encam

XI- Çavkanî

I- DESTPÊK

            Cara ewil “KU”yên di kitêba "Erdên Bihûştê yên Winda" de bala min kişandibûn. Hejmara wan ez şaşwaz kiribûm. Di heft hevokên di rûpela yekê de 17 “KU” hebûn. Di rûpelên dî de jî kêmzêde 11-12 “KU” dihatin hijmartin. Bi hejmareke kurt û kêmzêde “KU”yên di kitêbê de ji 5000an dibûrin. Min heman kitêb, bi zimanê tirkî jî kirî û ez tê de li “Kİ”yên di zimanê tirkî de ji bedêla “KU”yê tê bikaranîn gerîyam. Gelekî bi min balkêş hat; “Kİ” tê de qet nebûn.

            Ji bo rewş hê zelaltir bibe em ji her du kitêban, hevokekê bidine ber hev:

       

            "Kabaran öfkesi dinmeyince, bu evin rahmetli dedesinden ona miras kaldığını ve ne kadar değerli olduğunu anlattı. Onun ilk kez duygulandığını ve gözlerinde yaşlar belirdiğini görünce çok şaşırdım." ( Ekinci Y. 2012/s:32)

             

"Wexta KU kela ya rabûyî danenî, qal kir KU ev xanî mîrate bû, KU ji rehmetiyê bapîrê wî jê re mabû, û bê çi qasî granbuha bû . Gava KU  ez çav pê ketim KU cara ewil bû ew dilzîz dibû û kela girî lê radîbû, ez pir şaş mam." ( Ekinci Y./Werger:Nemir K. 2013/r:35)

II- CÊBÛNA EDEBÎYATA DEVKÎ Û EDEBÎYATA NIVÎSKΠ

 

Piştî vê destpêkê de kerem bikin em dest bi nivîsara xwe bikin. Ez serê pêşî bi vê pirsê ketime ser rê: “KU”ya di edebîyata devkî de gelekî tê bikaranîn, gelo çima di dengbêjîyê de xwîya nake?

            Ji bo ez bersiva vê pirsê bi dest bixim, min du cildên “Antolojîya Dengbêjan” yên Şaredarîya Diyarbekirê çapkirî bi dest xistin û di nav klamên dengbêjîyê de li “KU”yan gerîyam. Gelekî balkêş bû; di kurteçîroka jîyana dengbêjan de “KU” li hev diketin lê di klaman de yek ji bo dermên a bibe nimûne xwîya nedikir.

            Piştî wê rojê kengî min pirtûkek an nivîsarek bixwenda, min binê “KU”yên tê de xêz kirin û hijmartin. Min dît; ji Meleyê Cizîrî û Ehmedê Xanî ve ta bi Erebê Şemo, “KU”ya bi qewlê Celadet Bedirxan “KO”, di edebîyata kurdî de bûye peyveke sereke û hin bi hin weke vîrûsekê di zimên de cihê xwe xwirt kiriye û belav bûye. Kerem bikin em ji Cizîrî û Xanî ji her yekî li mînakekê binêrin:

Mînak 1

"Yaqûtifiroşan di kêf elmas-i şikestin

Ev şefheya elmas-i KO  neqqaşî reqem da" (Cizîrî.M. 2004/r:27)

Mînak 2

"Ew  qulzimê rûm û behrê tacîk

Hindî KO bikin xurûc û tehrîk" (Xanî E.(2004/r:47)

III- DI PIRTÛKÊN RÊZIMANÊ DE BIKARANÎNA "KU"YÊ

            Ez li hemû pirtûkên di destê xwe de gerîyam, lê mixabin min ji bo vê mijarê kêm nîşe bi dest xistin. Ji Celadet Bedirxan û vir ve di hemû pirtûkên rêzimanî de tê bikaranîn, lê ti nav lê nehatiye kirin û yên behsa “KU”yê kirin jî ne zelal in. Ez dixwazim çend mînakan ji van kitêbên rêzimanê jî bidim ( Sê mînakên pêşî ji Kamuran Bedir-Xan, mînakên çaran ji Çetîn Taş, mînakên pêncan ji Bahoz Baraz, mînakên şeşan ji Samî Tan):

Mînak-1, ji Kamuran Bedir-Xan:

             Di pirtûka Kamuran Bedir-Xan ya bi navê "Kolay Kürtçe"yê de, di beşa "Yan Cümle Öğelerinin Söz Dizimi" ango “Rêzkirina Gotinên Rêgez ên Hevokên Pêve” de ji bo mijara ev mînak bala me dikişînin:

1-Kirde

                           Heyfe ko kes banî min ne kir.                                   

Yê ko qenc dihebîne, qenc diêşîne.

                                  

2-Lêker

Daxwaza min hemî ewe ko hon bextiyar bin.

           

3- Pêveniştî

Ez hêvîdarim ko hûn poşman nebin. 

                       

4-Bireser

Bawer dikin ko hemî qenc in.

                                  

5-Biresera neyekser

Divê bifikirin ko wext dibore.

                                  

6-…

7- Biresera navdêr

Stêrin yên ko dibiriqin.

                                              

8-Biresera rengdêr 

Ew şayeste ye ko şabeşekê bidin te.

                                  

9-Biresera kirde

Ji we re ye ko ez dibêjim.

                                              

11-Biresera lêker a  yekser

Ez dizanim ko  hûn li wê bûn.

                                  

12- Biresera lêker a  neyekser

Ez guman dikim ko ew bê.   (Bedir Xan K. 2011/r:248 werger)

Mînak 2, ji Kamuran Bedir-Xan:

Hevoka pêve

1-Hevoka bi grêdekekê li hevoka resen grêdayî

Ez bawer dikim ko ew nesax e.                                

2-Hevoka bi grêdekeke  cînav  li hevoka resen grêdayî

Ew e mirovê ko min duhî dît. (Bedir Xan K. 2011/r:241 werger)

Mînak-3, ji Kamuran Bedir-Xan:

Hoker

1- Hokerên demkî

wextê ko

2- Hokerên şik û erêkirinê

Dibe ko, heye ko  (Bedir Xan K. 2011/r:222-224)

Mînak-4, ji Çetîn Taş:

Raveka hokeran

"Xwendekara KU li jor rûniştîye 

Çemê KU li aliyê rojava"

"Nîşe: Gelek gihanek jî bi gihaneka "ku" re tên bikaranîn û dibine gihanekên din.

Berî ku, çawa ku, çima ku, çîko, bi qasî ku, da ku, heta ku, hetanî ku, heyanî ku, ta ku, dema ku, eger ku, ji ber ku, jibona ku, kenga ku, li şûna ku, wexta ku, wele ku..."   (Taş Ç. 2013/r:69)

Mînak-5, ji Bahoz Baran:

Bahoz Baran di nivîsara xwe ya di derheqê  “KU”yê de wiha dibêje:

            "Di pirtûkên rêzimanê* de  li ser KUyê pir nayê sekinandin. Di hinek pirtûkan de tê gotin KU “KU” gihanek e, çend mînak tên dayîn û hew. Vê dawiyê hinek pirtûk jî “KU”yê bêtir weke cînavkê nîşan didin û çewtiyekê dikin. Dema KU em bala xwe baş bidinê, em ê bibînin KU “KU” di zimanê me de cihekî berfireh û girîng digire û hinek peywirên cuda digire ser xwe. “KU” li gorî peywira xwe ya bingehîn gihanek e, herî pir weke gihanekê derdikeve holê;  dema KU beriya navdêrekê tê û pirsiyariyê çê dike dibe rengdêr. Weke din, dema KU navdêra “der”ê dikeve “KU” ji ber KU ciyê wê jî digire, tenê li wê derê peywira cînavkê digire ser xwe.”

A. KUya gihanek

KU bi piranî weke gihanekê tê bikaranîn. Dema KU du hevok bi hev ve tên girêdan, beriya gotinê, dema KU em hevoka yekê/a din vediguhezînin, di lêkernavên hokerî û rengdêrî de, di raweya divêtiyê de, di qalibên gihanekan de, di qalibên daçekan de derdikeve holê.

1. Di hevokên hevedanî de:  

Mînak:

Ez nehatibûm KU ez te bibînim. Ew reviya KU wî negirin. Min jê stend KU ji me re nebe pirsgirêk.

2. Di axaftinan û hevokên veguhestî de:

Mînak:

Diya min dibê je ku: “Ji wan bawer nekin.” Ez dibêjim KU hûn wisa bikin nabe.

Berfînê got ku, mamoste ji me xeyîdiye.

3. Ji bo raweya şertê:

Mînak:

KU hûn bixwin ez ê ji we re bistînim. KU ew bê, em nikarin biaxivin.

KU tu herî, dê pir baş be.

4. Ji bo lêkernavên hokerî:

Mînak:

Dema KU em ji gund dihatin, ew li ser rê bû. Piştî KU em çûn, baran bariya.

Berî KU ez bêm, min çar pirtûk xwendin.

5. Ji bo lêkernavên rengdêrî:

Mînak:

Hevalê KU nan dixwe, ne ji me ye. Pirtûka KU çap bû, ya min bû. Nanê KU şewitiye tu bixwe.

6. Bi raweya divêtiyê re:

Mînak:

Divê KU ew jî bên mala me. Lazim e KU em xwe bigihînin wan. Divê KU tu wisa nekî.

7. Bi lêkerên alîkar re:

Mînak:

Dibe KU em jî bên dibistanê. Dixwest KU bi me re were malê. Dikir KU bihata.

8. Bi qalibên gihanekan re:

Mînak:

Ji bo KU em nan bixwin em çûn. Ji ber KU tu nehatî, bername betal bû.

Em hatin da KU te bibînin.

9. Bi qalibên daçekan re:

Mînak:

Heta KU ji te tê baş be. Weke KU min got, dengê xwe neke. 

Qasî KU ez dizanim, ew ne yekî baş e.

B. KUya rengdêr

Mînak:

Ev, KU der e? Ew çû KU derê? Ku der warê me ye?

C. KUya cînavk

Mînak:

Ew çû ku? Tu ji KU têyî? Ew bi KU ve çû?

...

"Weke KU em dibînin, “KU” pişt û stûna kurdî ye, divê em li “KU” yê xwedî derkevin, kurdî û “KU” pir li hev dikin; KU “KU” tune be kurdî nikare li ser piyan bisekine."

Mînak-6, ji Samî Tan:

Samî Tan di pirtûka Rêzimanê Kurmancî de wiha dibêje:

            "Her wekî ji navê wê jî diyar e, gihanek bi serê xwe ne xwediyê tu wateyê ne, lê bêjeyan, komek û hevokan bi hev ve grê didin, an jî  peyvekê, komekê bi hevokekê ve grê didin." (Tan S. 2011/r:195)

                                           

            Di nav gihanekên di hejmêrê de "ku" bi tena serê xwe nabûrîne lê bi hin peyvên dî re bi kar tîne; "Dibe ku, Dema ku, heta ku, ji ber ku,"

Di nav mînakên dayî de ;

"Tu herte dibe ku ew jî li pey te were.", 

"Dema ku tu çûyî, ji min re nameyan bişîne."

"Dayika min ji ber ku karê wê hebû, nehat."

"Çima ku min alîkariya wî kir, ji min xeyidî."

"Çer ku hat, pirsa te kir."

"Hate malê, da ku karê xwe bike."

"Heta ku tu neyêyî, ez  dev ji te naqerim."

"Ku zû were, dê bigihêje min.) (Tan S. 2011/r:196)

Nîşe: Li ser malpera Nefelê nivîseke Arif Zêrevan a bi navê “Ferqa di nêvbera ko, ku û kû de” heye. Di wê nivîsê de li ser bingeh û sedemên guherîna dengan tê sekinandin. Arif Zêrevan ji Mem û Zînê jî mînakan dide, qala Hawarê dike û “ko”, “ku” û “kû”yê di wateyên cuda de rave dike." (Malper 2)

IV- DI ZIMANÊ EDEBÎYATÊ DE BIKARANÎNA “KU”YÊ

Ez dixwazim li vir hin mînakan ji edebîyata me ya nivîskî bidim bi hin şîrovekirinên xwe re.

Mînak 1

"Dibe KU li Baroyê be, an jî dibe KU çûbe dadgehê.." (DİLSOZ O. 2012: 11)

* Dibe li Baroyê be, an jî dibe çûbe dadgehê.

Mînak 2

"got KU  gelek nexweş hene, ew tenê ye û ew ê nikaribe di wextê KU texmîn dikir de bê malê." (DEMİR S. 2013: 10)

*"got gelek nexweş hene, ew tenê ye û ew ê nikaribe di wextê texmîn dikir de bê malê."

Mînak 3

"Ne KU min nevêt Simkocan, nizanim bê ji KU dest pê bikim, jê wêdetir ev nediyariya KU bêhn li me çikandiye rê nadê KU ez li ser peymanê..."  (OZMEN Ş. 2008: 19)

*(Ne ku) KU li vir hewce ye. (ji ku) (kû)Cînavk e ...rê nade ez li ser peymanê...

Mînak 4

"Demek dirêj bû KU neçûbû derekê."... "Bi derbekê re li xwe hay bû KU vê carê hîsek xerîb, KU naşibe hîsên heta niha, lê peyda bûye." ( WAR R. 2013: 17/18)       

*Demek dirêj bû neçûbû derekê.

*(Hevoka didoyan tevûlev e.)

Mînak 5

"Şagirtan, me hemûyan, dizanibû KU ji bo wî Nacî Efendî êdî di vê navberê de li odeya resimkirinê, KU ji bo wî odeya vexwarina eraqê bû, mijûlî vexwarina eraqê ye!"

(PÎRBAL F. 2013:  13)

*Hevok bi raveka zincîrîn saz bibe KU ji holê derdikeve.

Mînak 6

"Tena tiştê KU ez û meleyê îranî bi hev grêdidan, dilsafîbûn û kawikiyeke wî ya wiha bû KU dihişt ez li bîra xwe bêm." (PÎRBAL F. 2012: 10)

*Hevok ne safî ye."tişta ku" bibe "tiştê" wate xera nabe.

Mînak 7

"Hemû rengên KU çavan hildidan li ser te bûn, hemû bihnên KU dilan hildidan ji te difûriyan." (DİLDAR R. 2012: 7)

* Pirjimarî him li rengdêrê û him jî li lêkerê heye. balkêş e.

*Hemû rengên çav hildidan li ser te bûn, hemû bihnên dil hildidan ji te difûriyan.

Mînak 8

"Lê mixabin KU min ji milletê xwe re tu xebat nekiriye." (SABRÎ O. 2011: 15)

*Ku" ya li vir gihanek e. Hevok bêgihanek jî bêwate nabe.

*Lê mixabin, min ji milletê xwe re tu xebat nekiriye.

Mînak 9

"ji rêvîngên KU ji gelî derbas dibin haydar in." (SAİDPOUR N. 2002: 9)

*Ji rêvîngên ji gelî derbas dibin haydar in.

Mînak 10

"Bayekî wisan KU tu dibe qey ne ji bo KU bêhna min bîne ber min, lê ji bo KU min bifetisînê tê." (ZERAQ D. 2014: 69)

*Wateya hevokê bê "ku"  bi rawekdanê hê safîtir dibe.

*Bayekî wisan, tu dibe qey ne ji bo bêhna min bîne ber min, lê ji bo min bifetisînê tê.

Mînak 11

"Ev cenga KU giyanên hezarê kesan li ber lingan biribû.", "Ji kêfa re ez difiriyam, gava min didît KU wê û xwîşka xwe ya mezin bi gokê dilizîn. Min qet nizanîbû KU ev hezkirin e, ev gayê KU ez di nav herdu qiloçên xwe de hilgirtime.", "ez dihatim KU ez biteqim,", "Vê bêhna KU berê wî da nexweşhaneya dînan, piştî KU herî bi xeter di dîrokê de anî ziman.", "KU dîk para genimê wan tev de tar û mar dike" (YÛSİV H. 1998: 12-13-31)

*Gava min didît ew û xwîşka xwe ya mezin bi gokê dilizîn ji kêfê ez frîyam.

*"Digel ku" cara yekê min ev peyv dît.

Mînak 12

"Heya KU tizbîyên min yên kehreban ne kevin destê we, bizanibin KU ez sax û silamet im. Li benda nêçîra xwe me. Dema KU tizbîyên min bo we hatin, bizanin ez nazîvirim ba hewe. hêvî ji min bibirin." (COLEMERGÎ Î. 2001: 17)

*Heya tizbîyên min yên kehreban ne kevin destê we, bizanibin ez sax û silamet im. Li benda nêçîra xwe me. Dema tizbîyên min bo we hatin, bizanin ez nazîvirim ba hewe. hêvî ji min bibirin."

Mînak 12

"Dibe KU di ber xwe de gotibe.", "Dikir KU ji hiş bikeve" (NEHAYÎ E. 2012: 11-12)

*Dibe di ber xwe de gotibe. Dikir  ji hiş bikeve.    

Mînak 13

"Li payizê, gelek caran gur dihatin heya nêzîkî gundê me, xwe davêtin nêv kerî a pez dibirin. Dadê a bavo ji bo selarneta pezê KU me diçêrand, gelek ditirsiyan. Tirsa wan a mezin, nemaze, ji bo min ba; ewan dizanîn KU zarokekî wek min nikare xwe ji guran biparêze. Her êvar gava min kerî tanî mal, bêrî KU tu pez jê kêm be, dê a bavê min bi dengekî bilind, ser hev: «Şikir ji Xwedê! Şikir ji Xwedê KU roj bê xisar derbaz ba!... », digotin."

(ŞEMO E. 1989: 26)

* "Li payizê, gelek caran gur dihatin heya nêzîkî gundê me, xwe davêtin nêv kerî a pez dibirin. Dadê a bavo ji bo selarneta pezê  me diçêrand, gelek ditirsiyan. Tirsa wan a mezin, nemaze, ji bo min ba; ewan dizanîn zarokekî wek min nikare xwe ji guran biparêze. Her êvar gava min kerî tanî mal, bêrî KU  tu pez jê kêm be, dê a bavê min bi dengekî bilind, ser hev: «Şikir ji Xwedê! Şikir ji Xwedê KU roj bê xisar derbaz ba!... », digotin."

*Me du "ku" derxistin yên din dernexistin.

Mînak 14

"Dizanim KU mirin bi hêz e, dizanim KU kes li derveyî jiyaneke bi mirinê sînorkirî najî, lewra dixwazim jiyana xwe ji bendên mirinê rizgar bikim, dixwazim bi nivîsandinê hinekî mirina xwe dereng bixînim, hinekî di rûpelan de bijîm, kî zora mirinê dibe? Nivîskar! Çi zora mirinê dibe? zevîyên sipî yên KU hêdî hêdî tilûrên tîpan ref bi ref li ser datînin."

(DOST J. 2012: 3)

*Dizanim;  mirin bi hêz e, dizanim;  kes li derveyî jiyaneke bi mirinê sînorkirî najî, lewra dixwazim jiyana xwe ji bendên mirinê rizgar bikim, dixwazim bi nivîsandinê hinekî mirina xwe dereng bixînim, hinekî di rûpelan de bijîm, kî zora mirinê dibe? Nivîskar! Çi zora mirinê dibe? zevîyên sipî yên  hêdî hêdî tilûrên tîpan ref bi ref li ser datînin.

Mînak 15

"1958 model bir Ford'umuz vardı.", "Bu inancı gülünç bulanların da başka türlü görünmeyen daireler içinde olduğunu ve bunun dışına çıkamadığını çok sonra anlayacaktım."

"Taxsiyek me ya Ford hebû, KO modelê wê 1958 bû.", "Gellek salên din pişt re, ez têgihiştim, yên KO vê çemberê wek pêkenî dibînin, ew bi xwe jî di nav hin çemberên KO nayên dîtin de ne û nikarin derkevin dervayî vê çemberê."

(MUNGAN M. 2008: 17-19), (MUNGAN M. 2014: 14-16 )

*Mînakeke gelekî balkêş e.

*Fordeke me ya  1958 model hebû.

Mînak 16

"Wexta KU kela ya rabûyî danenî, qal kir KU ev xanî mîrate bû, KU ji rehmetiyê bapîrê wî jê re mabû, û bê çi qasî granbuha bû . Gava KU  ez çav pê ketim KU cara ewil bû ew dilzîz dibû û kela girî lê radîbû, ez pir şaş mam." (EKİNCİ Y. 2013: 35)

*Ku" ya li pişt wexta, gava, dema tu wateyê nadiyê. Mînak: Gava KU ez çav pê ketim/ Gava ez çav pê ketim/ Gava çav pê ketim. 

Mînak 17

"Gava em edebiyata klasîk beramberî ya îro dikin, em dibînin KU em îro gelekî jar û li paş mane. Ev jarî û lipaşmayîna me, mixabin KU bi sedemên siyasî ve girêdayî ne."

 (CEWERÎ F.  1994: 4)

*Mixabin bi sedemên siyasî ve girêdayî ne.

Mînak 18

"Saman xwe li deriyê camîn ê KU cihê Trîskê lê ye bada û kete hundir, weke her roj danê sibe, çavên wî yê kilmişkî KU xew hê jî li ser bû, rûyê wî yê KU zor dida xwe KU kenekî rêveberek li hember karmenda xwe lê pist dikir û pozbilindîyeke bêhemdî pê re peyda dikir, silaveke bi serlêvkî li Trîskê veda, piştî wê dengê xwe piçekî dî kiz kir û jê xwest KU wan der û beran hinekî bide hev. (DİLSOZ O. 2014 49)

Mînak 19

"Hinga KU weke zarokekî li bende bû KU wéneyé KU jî bin xarîfa duyem KU Cemşîd Xeyalî Heman karzanî û micidiyé dadigirt bibîne, Xeyalî seré xwe jî ber dumana KU jî devé çaydan difûriya li ser kéleké kirî got: " Tu rahije a Proust, bila vé caré Çehov jî min re be." ..."Ji nîşkê ve pê wiha bû KU ne mîna yekî KU van tiştan dike -yan jî yekî KU jixwe van tiştan dike-lê mîna yekî KU wan xeyal dike û...." (KULEK C. 2014: 49-31)

Mînak 20      

"Gelî mêvanan, min bibexşînin, KU ez giriyame."... "Lijneya KU Dara pê re bû jî bi maşînê nêzîkî kolana teng ya KU mala dayê Nesîma tê de bûbûn." (OZDEMÎR M. 2011: 72-104)

Mînak 21

"Ez dibêm de ka KU ez vegeriyam em ê li ser biaxivin. Mamoste û Rojnamegerê hevalên min jî têra xwe şîretan li min dikin, KU ez hay ji xwe hebim û dibêjin: me bê agahî nehêle. Ez dilê wan dikim cî KU ez ê wan agahdar bikim û em xatir ji hev dixwazin." (SAVCI F. 2013: 21)

Mînak 22

"Di welêt de çiqas bijîşk hebûn, tev şandibûn qada şerr, kitkitên KU mabûn jî ne dikarîn li pêş tirpana mirinê KU nexweşiya tîfo bê dilovanî dişixuland rawestin."

(SEBRÎ O. (Dij) 12)

           

Mînak 23

"Ji ber Ku em baş dizanin Ku ziman, tenê tiştên KU hene ji me re dibêje" (CİZÎRÎ Ş. 2011: 25)

Mînak 24

"Edebîbyeta welatî, ew edebiyet e, KU ji jîna miletî, ji hiş û dilê wî, ji dîrok û çîrçîrokên wî, ji stran û lajyên wî hiltêt. Kaniya wî, dilê milet, hiş û heyata wî ye. Tinê ev edebiyet e, KU germ rengîn, bibin û xwedan ronahî ye."(Kamiran  Bedirxan-Hawar 1)

Mînak 25

Vêca ka bi giştî em li ber van mînakên jor li van mînakên dawî jî binêrin bê ka bêyî bikaranîna “KU”yê wate tê veguhestin an na.       

1-Taxsiyek me ya Ford hebû, KO modelê wê 1958 bû.

2-Gava KU  ez çav pê ketim KU cara ewil bû ew dilzîz dibû û kela girî lê radîbû, ez pir şaş mam.

3-Demek dirêj bû KU neçûbû derekê.

4-Rê nadê KU ez li ser peymanê...

5-zevîyên sipî yên KU hêdî hêdî tilûrên tîpan ref bi ref li ser datînin.

De ka em ji van hevokan “KU”yan rakin bê gelo wê wate were vegûheztin.

1-Taxsiyek me ya Ford a modelê wê 1958 hebû.

2- Gava ez çav pê ketim,cara ewil bû ew dilzîz dibû û kela girî lê radîbû, ez pir şaş mam.

3-Demeke dirêj bû, neçûbû derekê.

4- Rê nadê ez li ser peymanê ....

5- Zevîyên sipî yên hêdî hêdî tilûrên tîpan ref bi ref li ser datînin.

Vegûhestin çêdibe?

V- DI DENGBÊJÎYÊ DE BIKARANÎNA “KU”YÊ

Ez dixwazim li vir hin mînakan ji edebîyata me ya devkî (dengbêjî) bidim bi hin şîrovekirinên xwe re.

Mînak  1

*Di pirtûka X. Ç. MÛRADOV ya bi navê  "Klamêd Cimaeta Kurda" de di nav 56 klamên li 53 rûpelan de  2 KU  hene. Di klama "Rizgano" de dibûrin.

1-"Ew dara sipindarê KU hêşîn bûye hewşa mala bavê teda, bejna min merûma xwedêye,"

2- "Lê ew teyrê qereqûşî KU hatibû serê kewê gozel lêdabû," (MALPER 5)

*Min ji Şeroyê Biro û çend dengbêjên dî  gûhdar kir KU tê de nabûrin.

Mînak  2

*Di du cildên Antolojîya Dengbêjan ya Şaredarîya Amedê çapkirî de, di vegotina kurtejîyana dengbêjan de (vegotina amadekaran e)  KU gelek in lê di nav gotinên klamên dengbêjîyê de KU yek tenê jî nîne.

Mînak  3

*Di pirtûka Yaqob Tilermenî ya bi navê KITIM de transkripsiyona klama  Fatim Axa û Mihemedê Hoska  heye. 15-16 rûpel in. Di nav wan gotinan de du caran KU  dibûre.

Ev  KU yên li serê hevokê bi wateya "eger" in." KU karê te van gotin û galgala hanê bê" KU karê te ev gotin û galgala hanê bin" (TİLERMENÎ Y. 2005: 132)

Mînak  4

*Nivîskar ji dengê  Rifatê Darî nivîsîye. Min  ji Rifatê Darî gûhdar kir. Li wir dibêje "GO(T)"  Ew "GO" di nivîsê de bûne  KU (MALPER 6)

Mînak  5

*Di Pirtûka Ahmet Aras a bi navê "Evdalê Zeynikê" de di nav transkripsiyonkirina

gotinên  klamên Evdalê Zeynikê de  gelek KU hene.

*Gava mirov  wan  stranan gûhdar dike  KU tê de nayên  bihîstin/dîtin; Ew KU Ahmet Aras ji ber xwe kirine navberan de. Di klamen de  nînin. Transkripsiyoneke xerabe hatiye kirin.

Mînak  6

*Di pirtûka Heciyê Cindî ya bi navê "Klamên Cimeta Kurda" (240 rûpel in),

di 14 rûpelên  nivîsara pêşgotinê de 46 "KU" hene, rûpelên mayî tev transkripsiyonkirina gotinên  klaman e û di wan  gotinên 330 klaman de KU  yek tenê  jî nîne.

Mînak  7

*Di herdu cildên Pirtûkên "Klam û Stranên Kurdî" yên Cewad Merwanî amadekirin de

di nav 1567 stranên kurmancî û soranî de  KU   naye dîtin. Di stranên soranî de "ke" kêm tên xwîyayî.

Mînak 8

*Di Pirtûka "Strana Kurmancî" a  Cankurd berhevkirî de tenê di klama Derwêşê Ebdî de "KU" tên xwîyakirin.

"Xwe berda bû serê riya, KU Derwêşê here ser Çîl Osman e,"

"Wextê KU şêx Evdî salixê Cee’ferê Gêsan, bi herdu zilama ra"

"Wexta KU ew zilama rûnişt li ser doşekan e,"

"Haza KU mêrkê bi sed mêran e,"

"Gava KU bikeve şerê hîmê binê berriyê leheng û hûtan e,"

"Bînanî nerê, KU têkeve pêşiya heft qenter devê di kerwan e,"

"Kî yê KU here bîne cewaba eskerê Çîl Osman e,"

"Ku ro tê dengê kose û Misriyan e,"

"Go: Lawo! ew êla KU tu dibêjî, êla axayê mîrê Milan e,"

"Gava KU van zilama hev ra xeberdan e,"

*Min ji Şakiro û gelek dengbêjê dî  guhdar kir; "KU" tê de nabûrin. Jêderka Cankurd kîjan dengbêjî (yê em pê nizanin) nivîsîye. (MALPER 7)

Mînak 9

*Lokman Turgut di teza xwe de  ya bo zaningeha Gotteburgê (Cembelî fils du prince de Hekkarî)

Ji dengê;

Bedranê Mala Sivûk “KU”yek jî nîne. (2 “Kû”yên cînavk hene.)

Reşîdê Omerî 2  KU hene.

1-"Erê heke ti dixwazî KU ti ji mêhvana re bikê taştêyo"

2- "weke mişkê KU ti bi melkes bikujê, halê wî ti nîne."

*Peyvên  weke "Heta, heçî, gava, wextê, roja"  nêzî sedî  di klamê de dibûrin lê li pişt wan KU nînin.

Mînak  10

* Di nav gotinên stranên M. Arif Cizîrî , Hesen Cizrawî, Seîdê Hemo (Seyid Axayê Cizîrî),  klamên Meryemxan, yên Kawîs Axa  dixwînin de  KU nînin.

Mînak; (MALPER 8)

Mînak 11

Di pirtûka "Sedsala Qêrînekê-Karapatê Xaço" a Salih Kevirbirî nivîsandî de 37 klamên

Karapatê Xaço de, tenê  KU yek heye.  Di klama ez ê kal bûm de dibûre; 

"Qisûra wê KU heye"

*Bo  KU  di vê hevokê de bêwate ye an bi wateya "eger" e dibêm qey bi şaşî hatiye nivîsîn.

Mînak 12

* Di du bantên dengbêj Bêmal Rajanî de (1937-1988)  KU nayê bikaranîn. Li gora agahîya Mecîd Cinîkanlo li herema Serhedê  û rojhilata Kurdîstanê  bajarê Ûrmîyê jîyîye. Bo wê mijara me mînakeke baş û balkêş e. (MALPER 9), (MALPER 10)

Mînak 13

* Di nav gotinên 29 klam û stranên  Huseynê Farê yên Ayhan Meretov nivîsî de di 69 rûpelan de 8 KU tên xwîyakirin.

"Keçikê KU da derî  wey dolabê dolabê"

"Xweşikê  KU da derî  can dolabê dolabê"

Ayhan MERETOV Dengbêj Huseynê Farê   

(MALPER 11: KOVARABÎR)

*Min klam ji çend jêderkan gûhdar kir, wiha dibêje.

keçikê bi kû da diherî wey dolabê dolabê

Xweşikê bi kû da diherî  can dolabê dolabê

(MALPER 12)

Mînak 14

* Di nav klamên di pirtûka "Şakarên Muzîka Kurdî" a Şaredarîya Bajarê Mezin a Amedê derxistî de klamên qeydên wan di navbera 1803-1930 an de hati kirin de KU nînin.

(YAŞ Z.2015)

Mînak 15

* Di pirtûka Cegerxwîn a bi navê "Folklora Kurdî" de di nav vegotina wî de KO hene lê di nav gotinên klam û stranan de KU nabûrin.

Mînak 16

* Di kitêba Memê Alan ya Roger Lescot nivîsî de gelek KO dibûrin. Roger Lescot transkipîsyona  destanê ji dengê dengbêj Miço û bi alîkarîya Celadet Bedirxan  nivîsîye.

Lescot ji bo Miço wiha dibeje: 

“Mişo Memê Alan ji bavê xwe girtibû, bavê wî jî ji kurdekî Behdînanî fêr bûbû. Ev dengbêj hê jî li Meqtelê (suriye) dijî. Ew ji eşîra Berazî ya li Başûr e. Kêmasiyeke Mişo jî sistbûn û xwarbûna zimanê wî ye. Kurmanciya wî ew çend di bin tesîra erebî û tirkî maye ku hem ji aliyê şêwe, hem jî ji aliyê zelaliya xwe ve ji kurdî bêtir dişibe zimanekî din." ( LESCON. R 2010: 9)

* Gava destana Mem û Zîn ji Aşiq Selîmê Cizerî were guhdarkirin neyînîya "Ku" yan wê bê dîtin. (MALPER: 15) (MALPER: 16)

Mînak 17

* Di kitêba Kaniya Stranan ya Yaşar Kaplan amadekirî de nêzî 700 stranên kurdî  yên

di 700 rûpelan de  KU qet nehatine bikaranîn. Yek jî bo nimûne naye  xwîyakirin. Ev kitêb çavkanîyeke bi zanistî  hatî amadekirin e û gelekî ewle ye.

Mînak 18

* Di kitêba mehmet Gultekin ya bi navê zargotina kurdên Serhedê de, di nav 110 klamên li 290 rûpelan de; li 7 klaman KU dibûrin. Balkêş e; ev klam li destpêka kitêbê ne û di piranîya wan de yek an du KU tê de dibûrin, lê tenê li  "Kerr û Kulik" ê de bi hejmareke zêde (11) KU hene.  Bi qalibên "Em KU, nizanim KU, wexta KU, wekî KU" hatine bikaranîn. Gava mirov li naverokê dinêre gelek vegotin û peyvên bîyanî jî di vê vegotinê de tên xwîyakirin.

Mînak:

"Efendim", "halbûdir",  "yaşamiş dibin". Tişteke dî ya balkêş di nav klamên Şakiro xwendî de tenê di nav 2 klaman de KU hene û li piranîya wan nînin. Di heman klamê de di heman hevokê de carinan dibêje "dema KU" carinan jî dibêje "dema".

Mînak:

"Dema KU xwe pê ra digihîne." ,"Dema xwe pê ra digihîne. " (Gultekin M. (2013): 149)

*Weke tê dîtin; KU pişt re ketiye zimanê Dengbêj Şakiro.

Mînak 19

Erebê / Hisênê Farê 

....

"te yê wez kirime şehrekî ji şehrên hema,

rîşikên dorê weşyane gulik pê ve neman,

te yê wez kirime pepûkek ji pepûkên serê daran û keleman,

te yê wez kirime kalekî ji kalên zeman,

ji sîh û sê diranî diranekî di devê min de nema,

te yê wez kirime masiyekî ji masiyê gola Xelîl û Evdilrehman,

kerbavê dînê te yê wez girtime berê min daye sûra Bedena Diyerbekira şewitî

çarşiaya Mêrgehmedê çiqas çeqal û beqalên li dora Bedenê hene,"

* Stran heya dawîyê bi hevokên dirêj û ravekên dirêj in û “KU” tê de  nabûre. (MALPER 4)

Mînak 20

Delalê Qerecdaxê 

…

Milyaketê wan li ezmana ji hev du hezkirine  bi destê hev girtine  bi welatê xerib û qurbetê da hev du revandin e. Ewê bibêjin keremkin, heqê mehra we li ser min e.

 …

Were delal; Hatiye mala etarê darê  xelk û elem kişyane ser bazarê xelkê ji delalê dilê xwe ra kirî bû kil û neynik min ji delalê dilê xwe ra kirî bû  derbê mîrata enextarê.

…

Ez dizê şeva nîvê şevê mêvanê hemez mezin 33 ê biskê zerî  qurbana çavê reş û belek, deqa bin qirikê, taximê sîng û beran, mubareke cotê memika.

...

De kula dilê min kekê serê segmanê enexdar  Reisê xortan e. 

…

Were delal; Bêbexto bi te ra geriyam salekê sal û wext, dilê xelkê ket mal û dewletê,  dilê min ket bejna ta zirav girêdana rexta... 

Tê dengê pêxvasa, welîna lawê bava,  qîrîna goştê kebabê ez terka bejna zirav, xelkê têlî nakim, hetanî xwê şîn ne be, qantir nezê, gawûr najo ser îslam e. 

...

Ez nizanim te di pê xwe ra, Temya min kara xezala li kê kir.

Were delal; Mala delalê dilê min dike barke, 

…

Min dî berfa dabû ser baranê,

...

Dor bedenê hatim Qerejdaxa şewitî, Textê Mamdalê, temam cîw û meqamê min û te ne. 

Tu were destê xwe di nav bera destê min ke, em hev du birevînin, xwe berdin welatê xerib û qurbetê, dawiya me Gazî enteb e, pêşiya me germa Edene. 

*Evdilhadî Mihemed- Kovara Roja Nû

Berbang - Ay Delal ( Delalê Qerecdaxê)  (MALPER 13)

Mînak 21

Were de lay lo siwaro

Ca dilê min dayê dînê rebenê nebûye kûreka ji kûrêd van hedada

Îro şerekî giranê li me hatiye kirinê xîveta Şerefxana wêran

Li mabeyna herdu giran herdu milan lo herdu cada

Îro dê bilanê serê min biba qurbanî serê kekê minê Nadir Begê delal

çawanê li serê meydanê li binê meydanê li nava komêd siwarêd neyaran da

hat û qevda simbêlên zerî zer sosinî girt û her bada

Îro gulêd sêtîran û mawîzeran û eyneliyan

Li serê meydanê li binê meydanê têne kekê minê Nadir Begê bi elbika wa bi serada

Dê bilanê sala di ber vê salê kuleke ji kulêd xezebê bikevîte

nav mala Îsivê Ebdal Begê û Mala Zoro

Çawa derbeka risasî dane bejn û bala kekê minê Nadir Begê delal

Belê heyfa min dihête li wê heyfê îro ji xwe ra negehişte çi meqsed û çi mirada

Were de lay lo siwaro heyran

Ca dilê min dayê dînê rebenê nebûye kûreka ji kûrêd van ciqsiyan

Îro şerekî giranê li me hatiye kirinê xîveta Şerefxana şewitî

Li mabeyna herdu giran herdu cadan lo herdu siyan

Îro dê bilanê serê min biba qurbanî serê kekê minê Nadir Begê delal

çawanê li serê meydanê li binê meydanê li nava komêd

siwarêd neyaran û dijminan hat û kire qêrîn û van gaziyan

Belê ser serê kekê minê Nadir Begê delal bûye gijêna

gulêd sêtîran û mawîzeran û eyneliyan

Dê bilanê sala di ber vê salê kuleke ji kulêd xezebê bikevîte

nav mala Îsivê Ebdal Begê û Mala Zoro

Çawanê bi xafil qeda derbeka dane bejn û bala kekê mine Nadir Begê delal

belê heyfa min dihête li wê heyfê termê egîdê mala

babê min mabû meydanê li nav komêd van neyar û xweyiyan

(Nêrweyî, Fezledîn. (2011). xiregul, Straned Kock û Dîwanan (laswje).

Dihok: Çapxana Spîrêz.r. 321. (bnr: KAPLAN Y. 2015:23)

Mînak 22

Çendî bi naz im

Çendî bi naz im

Ez ebdala Xudê nazêd xwe bo kê kem

Teresê teresbabê mêran j’wê ve hat û qutegopalek zenda min dayî

Ez ebdala Xudê neşiyabûm lîfika qerepoşiya xwe çêkem

Qebeheta darê dinyayê min kirî çi bû çi nebû

Şevê dî sêbara şevê mayî kurelawikê delal hate pişt konî

Tewafa xal û nîşanêd gerdenê

Min ebdala xudê neşiya bêxatir rêkem

Çendî bi naz im

Hun, min ebdala Xudê nenazînin

Çengekî mêwîjan biken koşa min gwîzan ber min bixişînin

Eger ez hayîş nebûm min bikene pişta dadokekê

Malêd der û cîranan hun bigerînin

Eger qetûqet ez hayîş nebûm

Hun min mabeyna bûk û zavayêd salê binivînin

Çendî bi naz im

Şengenazdaroka malêd baban nazandî

Kuriko dîno evî teresê teresbabê mêran destê xwe êxiste gopalekî wergerandî

Zend û bazinêd min ebdala Xudê şkandî

Xizêma kepê min ebdala Xudê livandî

Guhara heyderî guhê min bizdandî

Destekî minê şkandî yê dîtir yê xilandî

Qebeheta darê dinyayê min kirî çi bû çi nebû

Şevê dî sêbara şevê mayî kurelawikê delal hate pişt konî

Min ebdala Xudê bêhnekê ber xwe da nivandî

Çendî bi naz im

Hun, min ebdala Xudê nenazînin

Çengekî mêwîjan biken koşa min gwîzan ber min bixişînin

Eger ez hayîş nebûm min bikene pişta dadokekê

Malêd der û cîranan hun bigerînin

Eger qetûqet ez hayîş nebûm

Hun min mabeyna bûk û zavayêd salê binivînin

(KAPLAN Y. 2015: 11-12)

Mînak 23

 Ji çendek klamên di  kitêba Şakarên Muzîka kurdî de

Kawîs Axa-Gênc Xelîl

"Ser çav bikme tok û ser hefsarê Gênc Xelîl bînim siwar bikim li kimêtekî tal e.

Belê bila dişa bin me li Usmaniya da pê da pê da xware bila kes lava li kurmamê min nekin belê nebêjin siwarekî kur be çendî bê kar û bar e."

"Nefes nefes qelûnê xwe hilda dibe Ewsa, dibe yar bi xwidê rabim qelûnekê bo kurmamê xwe têkim qelûna tirkî kîşane baskê Stenbole modînek bi kale mal e."

Kawîs Axa-Mîvano

"Keçik dibe milê min ê selatî bilêlim şewqa dikevim nav livînê dilê min ji malî dinyayê ji min tê di kurteka li ser mi bixe şansê me xarî nîşane keve ber deynekî mizgînî  belê leşew bidete min bi demê bazidî li dest de kemerek li piştê xizêmeke Aramî tevî taseke cerba li serî guhêreka heyderî xenî bikeve malî dinyayê yanî mîvano."

Tahir Se'îdê Ebo Zaxoy(l) î- Çeto Lo Lawo

"Bila xwide daxwaza lawê mi tasekî ava kanya Belesîmo zozanê jorê nemayê xatînê.."

Seîdê Hemo-Derwêşî  Evdî

"Nebêje Derwêşê Evdî kilikîna sebebeka çavê cemidî li min bixwesta'w û min ê dest bavêta

cot^we zer memika xwe rebenê biqewarta.."

Resoyê Gopala-Nêçîrvano

"Nêçîrvanêm sibe li bozekî kûmî çar salî siwar bi rojde berjêrî reşî kevnî melezî egîto xezala te berê xwe da vî hemberî."

VI- DI FERHENGAN DE "KU"

Ferhenga Yekbûnê: Kurdî-Tirkî  KU:

1- ise, eğer, ki

2- nere, neresi, nerde, nerede,

Ferhenga Zana Farqînî Kurdî-Tirkî  KU:

I- 1-:ki, 2-ise, 3-eğer, 4-se-sa -dilek şart eki

II- 1-nere, 2-nereye   

Ferhenga Wîkîferheng:  KU

1. girêdek

peyvek e du hevokan bi hev ve girê dide lê ti wateyê lê zêde nake: Ez dizanim KU tu nayê. Dizanim tu nayê. Hevwate go (1) ko (2)

2. Çi derê Baştir: kû

3. Çi peyvek devokî ye li şûna çi: Te KU got? Te çi got?

4. eger, şayet

"Ku tu werî li civaka Kurdistanê binêrî bi taybetî li ya gundan tê bibîni KU kur hîn dema nû ji dayika xwe dibe li malê desthilatdarê keçê ye."

( http://www.pen-kurd.org/kurdi/hesen-deniz/nameyeke-hest-u-ramani-ji-jine-re.html)

ji îranî, hevreha soranî (ke), (ki), pehlewî ki, pazendî

VII- "KU" ÇI  YE?

            Piştî van mînakan niha em dîse li mijara xwe vegerin. Bahoz Baran  gotibû: “ ‘KU’  pişt û stûna kurdî ye. KU ‘KU’ tune be kurdî nikare li ser piyan bisekine." Heke rast e wilo ye nexwe; çima “KU”, di van gotinên klamên gelerî û di dengbêjîyê de nînin? Ka em vê pirsê bibersivênin û em lê binêrin bikaranîna "dema ku"ya di nivîsara Bahoz Baran de, çima di zimanê gel de (Zimanê dengbêjîyê ye.) "dema" ye? De ka em lê binêrin.

             "ê, a û ên" di zimanê kurdî de çi ne? Bi serê xwe cînavkên xwedîtîyê ne û ne bi serê xwe  pêvekên xwedîtîyê ne (qertafên veqetandek in). Bi peyva pişt xwe re dibine gelek tiştên dî jî.

            Di zimanê farisî û di soranî de zayend nîne. Ji ber wê di wan zimanan de di her sê rewşan de tenê cînavek heye û tê bikaranîn. Ji bo zimanê kurdî xwedîzayend e, di zimanê kurdî de sê cînavên xwedîtîyê hene:

            ê (yê)- nêr/yekjimar, a (ya)--mê/yekjimar û en (yên)-pirjimar

            Ji bo ev pêvek û cînavên xwedîtîyê peyva li pey xwe bi xwe ve grê didin, grêdek in, ango bi qewlê wan "gihanek" in jî. Vêca li vir em dîse li nivîsên xwe yên li jor vegerin.

Bahoz Baran li gelek deveran gotîye: "Dema ku..."

Kamran Bedir Xan dibêje: "Stêrin yên ko dibiriqin."

Çetîn Taş gotîye: "Xwendekara KU li jor rûniştîye. Çemê KU li aliyê rojava."

(Nimûneyên di pirtûkên dî de jî dişibin van mînakan)

Pirs:

Çima em KE ya farisan an jî soranîyan ya cinavk û pêveka xwedîtîyê di pişt cinavk û pêveka xwedîtîyê yên bi kurdî bi kar tînin û dubare dikin? Ma di klamên dengbêjîyê de KU  li pişt a, ê û ên tên bikaranîn?

Bersiv:

Helbet bersiv NA ye. Lê heke em werine li ser sedemê em ê bibînin sedema vê yekê  klasîkvanên me yên weke Ehmedê Xanî û Meleyê Cizîrî ne. Ez dixwazim mijarê bêhtir zelal bikim bê çima sedem ew in.

            Wan  li  medreseyan karê zanistîyê kirine. Zanistî û îlm bi zimanê erebî û farisî xwendine. Ji ber vê ji zimanê gel dûr ketine û zimanekî tevlîhev bi kar anîne. Kesên karê edebîyata nivîskî dikin jî ew ji zimanê xwe re kirine bingeh û bi gelek awayan ew şopandine. Lê belê edebîyata dengbêjîyê (devkî) li ser koka xwe, li ser zimanê gel şîn bûye û jîyana xwe domandîye. Dengbêjîyê ziman sosyalîze kirîye û gihandîye vê demê.

Gava Celadet Bedirxan rêzikên zimanê kurdî nivîsî ji klam û gotinên berê (gotinên pêşîyan) bi rê ketîye û bi wî awayî  zayend, tewang, daçek, hoker, lêker, ravek û yên dî kifş kirine. Ka li mînakên li jor binêrin em “KU”yan jê biavêjin çi ji wan kêm dibe?  

"Dema ku..."

"Stêrin yên KO dibiriqin." (Stêr in yên dibiriqin)

"Xwendekara KU li jor rûniştîye." (Xwendekara li jor rûniştî)

 "Çemê KU li aliyê rojava." (Çemê li aliyê rojava.)

Ma gelo dema bi vî rengî “KU” ji van hevokan were derxistin tiştek kêm dibe? Ma qey “a, ê û ên”  karên xwe nakin?

Cureyên “KU”yê

             

a- "KU"ya Gihanek/Grêdek:

Gava mirov peyvekê ji hevokê derxbixe û wate venegûheze mirov fêm dike hewceyî bi wê peyvê nîne. Ka em bi hev re li çend mînakan binêrin.

Mînak:

- Diya min dibêje KU: “Ji wan bawer nekin. “Diya min dibêje: “Ji wan bawer nekin.”

- Ez dibêjim KU hûn wisa bikin nabe.          "Ez dibêjim; hûn wisa bikin nabe.”

- Berfînê got ku, mamoste ji me xeyîdiye. "Berfînê got, mamoste ji me xeyîdiye."

b- "KU"ya  Cînava Gihanek /Grêdek:

Tercîhek e. Dibe di van hevokan de bi gihanekê hevoka hoker û lêker bi hev re were grêdan. Ev form mantalîteya farisî ye. Ketiye zimanê tirkî jî. Lê niha di zimanê tirkî de nivîskarên modern û postmodern vê rêzikê tercîh nakin û bi kar na'ynin.

Mînak:

- Ez nehatibûm KU ez te bibînim. (Ez nehatibûm te bibînim. / Ji bo dîtina te ez nehatibûm.)

- Daxwaza min ew e KU hûn bextiyar bin. (Daxwaza min  ew e  hûn bextiyar bin. / Daxwaza min bextîyarîya we ye.)

c- “KU”ya Cînava Xwedîtîyê/Rengdêra Xwedîtîyê:

Di edebîyata nivîskî de          Di edebîyata devkî de(dengbêjî)

"Ê ku"                         "Yê ku"            "Ê"     "Yê"

"A ku"                         "Ya ku"           "A"      "Ya"

"Ên ku"                         "Yên ku"         "Ên"    "Yên"

Yên KU xwarinê dixwin.                  Yên xwarinê dixwin.

             “KU” ne cînava xwedîtîyê ye. Cinavên xwedîtîyê "ê, a  û ên" in. Bikevine pêşîya lêkerê; wan dikine rengdêr: “Ê mayî, A revî, Ên girtî”

Mînak: 

-Keçika min a xwarinê naxwe. Kurê min ê çûyî çîyê.

                  Rengdêrên Xwedîtîyê   Cînavên  Xwedîtîyê

                  (Possessive Adjectives)  (Possesive Pronouns)

a/ê/ên min       My                             Mine

a/ê/ên te          Your                           Yours

a/ê/ên wî         His                              His

a/ê/ên wê         Her                              Hers

a/ê/ên wî         İts                                İts

a/ê/ên me         Our                              Ours

a/ê/ên wan       Their                            Theirs

Mînak:

This is my car.   Ev erebeya min e.  It is mine.  Ev a min e.

She is my mader. Ew dîya min e.  She is mine.  Ew a min e.

He is my father.  Ew bavê min e.  He is mine.  Ew ê min e.

Ev, “a/ê/ên” him "rengdêrên xwedîtîyê" him jî "cînavên xwedîtîyê" ne.

*Qertaf (pêvek) be rengdêr e, cê be cînav e.

Mînak: ji tirkî 

Bu araba benimdir.  “Ev erebe ya min e.”      

Bu benim arabamdır.  “Ev erebeya min e.”     

Bu elma benimdir.  “Ev sêv a min e.”     

Bu benim elmamdır.  “Ev sêva min e.”   

 

d- "KU"ya Şert û Mercê (ing. "if")

             Ev “KU” navdêr e. Di serê hevokê de ye. Bi wateya "Eger, heke, şayet" dide.

Mînak: 

KU tu biçî ez ê jî biçim.

e- “KU”ya bi Lêkerên Alîkar re:

Mînak: 

Em dixwazin KU tu li vir bî. “Em dixwazin, tu li vir bî.”

Divê KU ez bixebitim. “Divê ez bixebitim.”

f- “KU”ya Lêkera Rengdêr: 

           Lêkera rengdêr, "î"ya li dawîya koka lêkerê demê nîşe dide.

Mînak: 

Ê mayî, A revî, Ên girtî

Di edebîyata nivîskî de  Di edebîyata devkî de(dengbêjî)

ê  KU pere dîtî                 ê  pere dîtî    

a  KU sêv xwarî               a  sêv xwarî

ên KU ketin erdê              ên ketin erdê

g- "KU"ya Paşkît:

Mînak: 

Çikû, çimku, neku, weku, taku, daku..

Nîşe:

Ji bilî van bikaranînên jorîn, gelek kes "kû"ya cînav a pirsîyarîyê jî dikin "KU" û bi vî awayî dinivîsin.Çewtîyeke rastnivî ye.     

Mînak: 

- Li kû yî?

- Bi kû de çûyî?

- Ji kû bizanim?

Ango, “KÛ” cînava pirsîyarîyê ye ya pirsa cihî dike. (kîjan cih: kû)

VIII- DI ZIMANÊN DÎ DE "KU"

a- Di zimanê farisî de 

“KU” di farisî de "KE" ye, cînava xwedîtîyê  jî  “Δ ye.

Di soranî de çar wateyên "KE"yê hene:

Ke: ku

Ke: dema (ku) Gava (ku) Wexta (ku)

Ke: madem, pa madem: Ke wa ye, bo nayê “Madem wa ye çima naye?”

Ke : ger, eger, heke, heger, heko heku

"E'zîzim beyanî, KE gul e tirê derêjê

Ke bulbul denalê, KE  sofî dête niwêjê

Le kûncî qefez da, be sed nale dexwênim

Henawim nemawe, LEBER çi naye şînim

Le hîciranî wîsalît, le dewirî xet û xalit

Heta hem dexwênim denalênim

Heta newgulî xom we dest dênim

Xezêmî gîyan, LEBER çî nayê şînim

LEBER çawî ciwanit, leber cergî be xwênim

Gul u lale pişkût, dewir dewirî gulane

Gulî min depişkwê,beharî du dîlane

KE bulbul denalê, delê kwa gulî sûrim

Henewim nemawe, demêke le to dûrim

Delên ewro behare, beharî dû dîlane

KE bulbul deka razî dildarî

DEGEL  kone yarî cefakarî

LEBER  ehare e'zizim, beharî du dîlane

Ke bulbul dexwênê, LESER pelikî gulane

Le baxî gulan da, her toy taqe gulî min"

(MERWANÎ C. 2010: 57)

b- Di Zimanê Tirkî de:

Ev “KU” di tirkî de weke “Kİ” tê bikaranîn û sê cureyên wê hene.

1- Cînava pêwendîyê

Mînak:  

- Ali'nin arabası, Ayşe'ninkinden daha güzeldir. “Erebeya Elî ji ya eyşê xweşiktir e.” (seninki / a te)

2- Rengdêra dîyarkirinê:

Mînak: 

- Duvardaki resmi ben yaptım. “Wêneyê li dîwêr min çêkir.”

- Akşamki yemeği çok beğendim. “Min xwarina êvarê pir eciband.”

- Penceredeki çiçek, soğuktan dondu. “Kulîlka li pencerê ji serma hişk bû.”

3- Gihanek/grêdek:

Mînak: 

- Nasıl ki “Bê çawa”

- Demek ki  “Naxwe”

- Bilmem ki  “Nizanim ma”

- Diyorlar ki  “Dibêjin…”

- Olur ki “Dibe”

- Benim ki “Ez im ê…”

Nîşe:

Ev mînak jî yên qalibgirtî ne:

- Mademki, “Madem”

- Halbuki, “Helbikî/lêbelê”

- Belki, “Belkî/dibe”

- Sanki, “Tu dibêjî qey”

- Çünkü, “Ji ber”

- Oysaki “Helbikî/lêbelê”                  

              Ev “Kİ”ya di tirkî de, ya farisî ye û ahenga wê bi dengan re nabe. Nivîskar û zanyarên tirk ji vê peyvê hez nakin. Bêtir kesên nû fêrî zimanê tirkî bûne bi kar tînin. Di zimanê rojane û zimanê malê de bêtir ji alîyê kesên nû fêrî tirkî bûne tê bikaranîn.

c- Di zimanê Fransî de "que", "qui" (İng. that; Alm. dass.)

Di franskî de  li hembera "ê,a,ên" ên kurdî ( Cinavkên Xwedîtîyê) "que", "qui"  weke "ku" yê an "kî" ya tirkî tên bikaranîn. (qui ji bo  tiştên zindî que ji bo tiştên nezindî.)

Cînavka rêje ( Tr. nispet zamiri)  (Fr.pronom relatif)

Mînak: 

Des cadeaux qui me plaisent beaucoup. “Dîyarîyên (ku) kêfa min ji wan re tên.”

L’homme qui vient. “Zilamê (ku) tê.”

Un petit chien qui se promène. “Küçikê biçûk ê (ku)digere.”

Les gens qui mentent. “Mirovên (ku) derewan dikin.”

IX- HIN NÎŞE

1- Transkrîpsîyon:

Min gelek dengbêj û stranbêj gûhdar kirin. Li rastî gelek şaşîtî û çewtîyên  transkrîpsîyona klam û strana hatim. Min dît; kesên ev kar kirin ew “KU” xistine navberan de. Weke mînak pirtûka Ahmed Aras, di hin klaman de di gûhdarkirinê de  “KU”  nînin lê di nav gotinên klamê yên hatin transkrîpsîyon de hene.

Mînak:

DÎLBER / Dengbêj Reso

"Ê lê Dîlberê xwezila min îro bi ci û meqam û meskenê KU niha tu lê...

De ha yar ha yar ha yar ha yar ha yar de ha yar yar yar yar ha yar yar, 

ha yar yar de yar yar ya ha yar.. yar yar yar yar dîlbera min yar... yar.

Dîlberê xwezila min bi ci û meqam û meskenê KU* anha tu lê.."( MALPER 14)

Gotin û Awaz: Şaîr-Dengbêj Reso Berhevkar: Salihê Îdirê  Redaksiyon: Ebdurehîmê Mûşî *Min ev klam gûhdar kir KU di nav gotinan de nabûre.

            Bi piranî kesên karê transkrîpsîyonê kirine karê xwe baş nekirine. Gelek caran jêderk û çavkanîya wan ne kifş e. Gelek caran peyvên dengbêj negotî xistine navberan de an kêm nivîsîne an jî dengê tîpan veguhestine. Hewce ye di karê transkrîpsîyonê de mîna di çavkanîyên kitêban de çawa rûpela çavkanîyê tê dan divê di deng de jî dema qeydê (mînak 00.18.30) kifş be. Yên karê xwe baş kirine jî hene. Mînak: Yaşar Kaplan. Hewce ye transkrîpsîyoneke baş li qeydên dengbêjîyê bibe û li navendekê were arşîvkirin. Lê carinan hin dengbêj “KU”yê di heman stran an jî  klamê de bi kar tînin û carinan jî nayênin. Mînak: Mradê Kinê.

2- Statîstik:  

Nivîskarên “KU”yê gelekî  bi kar tînin yên sereke Kawa Nemir, Şener Ozmen, Ciwanmerd Kulek, Silêman Demir, Helîm Yusiv in. (di rûpelekê de kêmzêde 8-11 KU)

            Di hin romanên kurdî de “KÛ”ya cînavk jî  weke “KU”ya  gihanek hatine nivîsîn. Hin nivîskar jî Mîna Celadet Bedirxan  ji bo “KU”yê  “KO”yê bi kar tînin.

3- "Li gel" , "Di gel" û Forma "-em/-emin”:  

Di hemû xwendin û gûhdarkirinên gotinên klaman de li rastî peyvên "Li gel" , "Di gel" nehatim. Mijara “KU”yê jî ne dûrî ya van mînakan e. Mentiq yek e. Bê çawa ev ne bi mentiqa kurmancî ne her wiha “KU” jî ne bi mentiqa kurmancî ye.

Leber, leser, legel: Bi soranî

Li ber, li ser, bi.... re: Bi kurmancî

* Di edebîyata nivîskî de, li şûna daçeka  bi...re "Li gel" û "De gel" tê bikaranîn.

* Rengdêrên hejmara rêzgirtî: Forma "em/emin- (yekem/în)" "em/emîn (duyem/in)":

Di hemû xwendin û gûhdarkirinên gotinên klaman de, rastî forma  peyvên "yekem (yekemîn) ", "duyem (duyemin)" nehatim. Bi "ê, a, ên" ê ev form heye.

Mînak:

Di klama Derwêşê Ebdî de dibûre:

“Birano! Perda yekê cîhê rûnistina mêran û hût û lehengan e.

Perda dûyê cîhê rûnistina anima û canikan e.

Perda sêyê cîhê kebanî û serkarê di malan e.

Perda çarê cîhê kalê li ber sêlan e.

Perda pêncê cîhê tewinkeran, belê dikin neqs û nemûsan e.

Perda Şesê dibêjim hoza mîyan e.

Perda heftê koza berxan e, li pist perdê da cîhê tewla meinegîyan e.

....”

Mînak:

Di klama Erebê ya Hisênê Farê de dibûre:

“Min ê digo ew a mezin bi kêr nayê,

Ez ê bînim ji bona şivan û gavanên gundiyan,

A diduyan ji min ra nabe,

Ez ê bînim ji bona kuftik û şamboyrekê

Teresê van mardîniyan,

A sisiyan kineka orte bû, di çax û benga min lawikê xelkê ra

…”

X-ENCAM

            Ziman mîna mirovan bi xwîn, bi goşt û rih û can in. Di dîroka mirovatîyê de, li erdnîgarîya xwe,  li xwezaya xwe dizên û li wir dijîyin. Zayîna zimanan, pêkhatineke  ne hesan e.  Zayîna wan bi hezar salan domîye.  Hin ziman di demê de hê geştir dibin û bi pêş ve diçin, xwirtir dibin. Hin ziman jî  xwe nûjen nakin,  kevin dibin û tenê di rûpelên dîrokê de navên wan dimînin. Weke mirovan, carinan tendurestîya wan xera dibe,  nexweş dikevin. Heke nexweşîya xwe çareser nekin, derman nekin, dimirin jî. Hin ziman hene di şert û mercên zor de, li ber xwe didin û ji bo bijîyîn, berxwedana xwe didomînin. Bi demê re şer dikin. Zimanê kurdî di nav wan zimanên li ber xwe didin de zimanekî herî sereke ye keleporeke dewlemend û mînakeke bi serê xwe ye.

           

Dengbêjîyê û ziman hevdû xwedî kirine, jîyandine, sosyalîzasyona zimên pêk anîne, gihandine vê demê. Rola dengbêjîyê, di jîyîn û berxwedana zimanê kurdî de, gelekî grîng e. Bi saya vî karî ev zimanê hevpar di nav rûpelên dîrokê de cihê xwe girtîye, civaka xwe pê xwedî kirîye û bi kedên wê civak mezin bûye. Ji ber vê sosyalîzasyonê ye, dengbêj ji kîjan heremê be jî, vegotina wê qenc tê fêmkirin. Heke ev sosyalîzasyona civakî nebûya kesekî Botî wê çawa ji klameke dengbêjê Serhedê an kesekî ji Serhedê vê çawa klameke yekî Botî fêm bikara? Ji bilî fêmkirinê wê çawa klamên hev bigotana?

            Şerefxan Cizîrî dibêje: "Sosyalîzasyona mirovan çiqasî kûr û berfireh be, ew ziman jî bandora xwe li ser xelkê ewqasî fireh dike." (CİZÎRÎ Ş. 2011: 27)  Sosyalîzasyona mirovan bi bi sosyalîzasyona zimên bi mefer e. Zimanekî ji bingeha xwe dûr weke kelemperên li ber bê bê cih û bêwar berba dibe, digere, ji ber vê yekê jî sosyalîze nabe.

            Ji bo edebîyata nivîsandî zanebûnên zanyarî, teorî û gelek formalîte û tiştên dî hewce ne lê ji bo edebîyata devkî ev tişt ne hewce ne. Dengbêj tiştên dîtî û bihîstî û serpêhatîyan vedibêje. Hewceyîya wî bi zanyarîyan nîne. "Zimanê edebiyata nivîsandî û yê edebiyata devkî di gelek xalan de ji hevdu cihê dibin. Ev rastiyek gelekî eşkere ye û di gelek waran de jî xwe dide der." (CİZÎRÎ Ş. 2011: 25)

            Heke bi kurahî mirov li mijarê binêre, wê bê dîtin; ji Êrîvanê  heya Bexdayê, ji wir jî heya Enqereyê di vê erdnîgarîya berfireh de, bi zimanekî hevpar, bi zimanêkî civakî klam hatine gotin û gelên vê civakê dengê hev gihandine hev. Her çiqasî devokên hereman jev cê bin jî, zimanê dengbêjîyê ew nêzî hev kirine û zimanekî hevpar efirandîye. Di dema  radyoya Êrîvanê û radyoya Bexdayê de rola dengbêjîyê berfirehtir bûye. Ji ber vê; "Zimanê dengbêjîyê" ji "zimanê malê" xwirtir bûye. Em dikarin bi xêra stranê li ser gelek bîr û boçûnên kurdan yên derheqê; siruşt, jin û mêr, zarok, diyardayên siruştî, çînên civakê, mirovahî, şer û lêkdan, aştî û pêkhevîn jîn û mirinê helkevin.(KAPLAN Y.2015:21)

            Mîna hemû zimanên cîhanê hin nexweşî û vîrûs bi zimanê me jî ketine; lê zimanê me dest ji lebatî û jena xwe bernedaye. Di vê sedsala dawî de li şûna edebîyata devkî edebîyata nivîskî cih girtîye û rojbiroj cihê xwe geştir û finda dengbêjîyê kêmtir kirîye.

            Zimanê edebîyata kurdî ya nivîskî  ji destpêkê heya îro rêya xwe ji zimanê dengbêjîyê, ji zimanê gel, ji zimanê malê dûr xistîye. Gelek sedemên vê encamê hene.

            Helbet zimanê edebîyatê  ji zimanê dengbêjîyê geştir, dewlemendtir û xwirtir e. Zimanê edebîyata nivîskî ji ya devkî berfirehtir e lê dogmatîk e. Çikû dîyalektîka edebîyat nivîskî  efirandinên kûr, derûnîyên nedarîçav, teşeyên xwemalî û  vegotinên afirîner dixwaze û derdixe. Ev kar jî zimanê mirov, ji qada zimanê rojane, bi gotineke dî; zimanê malê digihînê qada zimanê hûnerî ya edebîyat pê tê kirin. Ev rewş di edebîyata kurdî de  berevajî hatîye bikaranîn. Dîyalektîka zimên ber bi zimanê dîyalekt ve çûye. Gava mirov zimanê edebîyata devkî (dengbêjî) û zimanê edebîyata nivîskî li ber hev radixe, ev kêmasî bi zelalî 

xwe darîçav dike.

            Di zimanê dengbêjîyê de mirov nikarê  ji qazê re bibêje berx e lê di zimanê edebîya nivîskî de ji qantiran re hesp bê gotin xwe li çavan û hişmendê naxe. Zimanê nivîskî zimanekî dagirker e lê zimanê dengbêjî zimanekî serbixwe ye zimanê edebîyata nivîskî zimanekî artifisiyel e  weke kulîlkên ji naylonan çêkirî ye û gramera wê (rêzimanê wê) ne bi bingeh e, xweşik e lê bêtam û bêbêhn e. Zimanê edebîyata nivîskî xwe  ji civatê îzole dike, zimanê dengbêjîyê civat bixwe ye. "Ji ber norm û gramatîka xwe ya formel, ji bo gotinên xwe yên çêkirî û ji rastîyê dûr, ev hinekî zêde* otorîter dibe û di civatan de jî dibe zimanên serdestan." (CİZÎRÎ Ş. 2011: 27)

            Zimanê ji bingeha xwe dûr bikeve ji  xwezaya xwe û gel jî dûr dikeve. Her du ziman; zimanê devkî û zimanê nivîskî dive weke du rûyên camekê bin.  Ji alîyekî mirov dikare alîyê dî bibîne.

            Heke gotinên  klamên dengbêjîyê ji gelek alî û hêlên rêzimên ve werine analîzkirin; xwirtbûna bikaranîna zimên/rêzimanê û hevoksazîya edebî (hevokên dirêj, ravekên zincirîn û hemayên weke wan) wê bê dîtin.

            Di zimanê edebîyata nivîskî de; di zimanê li ser masê hatî çêkirî de rastî, "Realîte" ye.

Zimanê edebîyata devkî  zimanê malê ye, zimanê gel bixwe ye, zimanê hêstan e,  û bi vî zimanî rastî her tim "zêrê zer" e. Ji ber vê yekê her çiqasî “KU”  bûba realîteya me jî hê bi zimanê me re ne levhatî ye û fantazîyeke ne estetîk e. Weke gelek tiştên dî....

XI- ÇAVKANÎ

TAN S.(2011) Rêzimana Kurmancî: İstanbul: Weşanên Enstîtuya kurdî ya Stenbolê

EKİNCİ Y. (2012) Cennetin Kayıp Toprakları: İstanbul: DK Yayınları.

EKİNCİ Y. (2013)Erdên Bihûştê Yên Winda / W:Kawa Nemir: İstanbul: DK Yayınları.

CİZÎRÎ. M (2004) Dîwan:Stockholm: Weşanxaneya Nefel.

XANÎ E. (2004) Memozîn: Stockholm: Weşanxaneya Nefel. 

BEDİR XAN K. (2011) Kolay Kürtçe: İstanbul: Doz Yayınları.

TAŞ Ç. (2013) Kurmancî: İstanbul: Dîwan yayıevi.

DİLSOZ O. (2012) Berbiska Zer: Stenbol Weşanxaneya Awesta.

DİLSOZ O. (2014) Hevrazên Çîya: Stenbol Weşanxaneya J&J.

KULEK C.  (2014) Defterén Perrîdankan: Stenbol Weşanxaneya Awesta.

OZDEMÎR M. (2011) Sê Tilîlî: İstanbul: Weşanxaneya Ronahî.

DEMİR S. (2013) Li parka bajêr: İstanbul: Weşanxaneya Do.

OZMEN Ş. (2008) Rojnivîska Spînoza:İstanbul : Weşanxaneya Lîsê.

WAR R. (2013) Feqiyê Teyran: İstanbul : Weşanxaneya Ava.

SAVCI F. (2013) Ber Bi  Binxetê: Stenbol Weşanxaneya Awesta.

PÎRBAL F. (2013)  Santiago De Compestela: Stenbol: Weşanxaneya Awesta.

PÎRBAL F. (2012) Hotel Europa: Stenbol: Weşanxaneya Awesta.

DİLDAR R. (2012)  Li Dû Xezalekê: İstanbul : Weşanxaneya Ava.

SABRÎ O. (2011) Hevalê Çak: Ankara: Weşanxaneya Lîsê.

SAİDPOUR N. (2002) Viyan: İstanbul: Weşanxaneya Sî.

ZERAQ D. (2014) Nexşên Li Gîyan: Ankara: Weşanxaneya Lîsê.

YÛSİV H. (1998)  Jinên Qatên Bilind: Stenbol: Weşanxaneya Awesta.

COLEMERGÎ Î. (2001) Cembelî: Stenbol Weşanxaneya Awesta.

NEHAYÎ E. (2012) Gulên Şoran: W:Besam Mistefa Stenbol: Weşanxaneya Awesta.

ŞEMO E. (1989) Şivanê kurd: Parîs: Enstitut kurde de Parîs.

DOST J. (2012) Mijabad: Stenbol: Weşanxaneya Awesta.

SEBRÎ O. (..) Bîranîn. Çapa dijîtal: Weşanên Malpera Amûdê.

MUNGAN M. (2008) Cinên Pereyan, /W:FeratDilgeş: İstanbul Weşanxaneya Doz.

MUNGAN M. (2014) Paranın Cinleri: İstanbul: Metis Yayınları

BEDİRXAN K. (1932) Hawar 1: Çapa Dijîtal

CEWERÎ F. (1994)  Kovara Nûdem hejmara 10.

X. Ç. MÛRADOV ya bi navê  "Klamêd Cimaeta Kurda".

ANTOLOJÎYA DENGBÊJAN (2011) C/I/II Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür. 

TİLERMENÎ Y. (2005)  Kitim: Amed: Weşanxaneya Lîsê.

ARAS  A.  (2004)  Evdalê Zeynikê: İstanbul: Evrensel Basım Yayın.

CİNDÎ H. (2008)   Klamên Cimeta Kurda: Yêrean: Weşanxaneya Lîmûş

MERWANÎ C. (2010)  Klam û Stranên Kurdî: /C/I-II: Stenbol: Weşanxaneya Awesta.

CANKURD (2001) Strana Kurmancî: Kovara Mehname: 7

LOKMAN TURGUT Cembelî fils du prince de Hekkarî.

HASAN A./HESENÊ M. Dengbêj û Stranên me C/I-II. e-Pirtûk

KEVİRBİRÎ S. (2009) Sedsala Qêrînekê-Karapatê Xaço: İstanbul; Weşenxaneya Do

KEVİRBİRÎ S. (2002) Filîtê Quto: Stockholm: Weşanxaneya Nefel

KAPLAN Y. (2015) Kaniya Stranan:  Stenbol: Weşanxaneya Nûbihar

MALPER (1) Nivîskar: Xurşîd Mîrzengî Dîrok: 2006 Amadekar: Ayhan Meretowar (http://www.serhed.org/modules.php/modules.php?name=News&file=article&sid=477)

MALPER (2) BARAN B: KU ( http://www.amidakurd.net/qunciknivis/ku)

MALPER (3) VİDEO (https://www.youtube.com/watch?v=Xwor1JXp1dw)

MALPER (4) VİDEO (https://www.youtube.com/watch?v=hwYLkT470w8)

MALPER (5) VİDEO (https://www.youtube.com/watch?v=tWzGGA4Qe84)

MALPER(6) VİDEO (https://www.youtube.com/watch?v=FF2gB0uJhP8)

MALPER (7) VİDEO (https://www.youtube.com/watch?v=2tY_KJwPCe8)

MALPER (8) VİDEO (https://www.youtube.com/watch?v=Q5G-00FnkTI)

MALPER (9) DENG (https://soundcloud.com/eliriza-sipahi/kaseta-1e-piska-2e)

MALPER (10) VİDEO (https://www.youtube.com/watch?v=5KN4Yt4Bt9s)

MALPER (11) KOVARABÎR: (http://www.kovarabir.com/2010/04/a-meretowar-dengbej-huseyne-fare/)

MALPER (12) VİDEO (https://www.youtube.com/watch?v=Kxv9fPyOSCI)

MALPER (13) VİDEO (https://www.youtube.com/watch?v=dDYXLhbzat4)

MALPER (14) VİDEO (https://www.youtube.com/watch?v=J3ud-691OL8)

YAŞ Z.(2015) Şakarên Muzîka Kurdî: Amed: Şaredarîya Bajarê Mezin A Amedê.

CEGERXWÎN (1988) Folklora Kurdî:  Stockholm: Weşanên Roja nû

SADINÎ M.X (2010) Feqîyê Teyran: Stenbol: Weşanxaneya Nûbihar

SADINÎ M.X (2010) Mele Huseynê Bateyî: Stenbol: Weşanxaneya Nûbihar

LESCOT R. (2010)  Memê Alan: Stenbol:  Weşanxaneya Avesta

MALPER (15) VİDEO:  https://www.youtube.com/watch?v=T75M9pKFIUU

MALPER (15) VİDEO: https://www.youtube.com/watch?v=vxV9RzzXdZU

GÜLTEKİN M. (2013) Zargotina Kurdên Serhedê: Stenbol: Weşanxaneya Avesta

CİZÎRÎ Ş. (2011) Edebîyata Devkî û Sosyalîzasyon:  Stenbol: Weşanxaneya Aram

                                                                                                          Nûdem Hezex